luns, 31 de decembro de 2012

A Flora, os Fungos e outras curiosidades da Fala do Centro do Mundo

Para rematar o ano e esta primeira viaxe polos coñecementos populares do Centro do Mundo imos tratar dos nomes vernáculos dados aquí á Flora e aos Fungos da zona, inlcuíndo propiedades medicinais e outros usos tradicionais, ademais de curiosidades desta Fala senlleira, recollida e usada por Claudio -Zunín- e Pepa na localidade raiota de Videferre: O Centro do Mundo.

Debido ao enorme interese lingüístico e etnográfico da zona seguirase, ao longo do tempo, tratando de recompilar a maior cantidade posible de información desta ancestral sabedoría de trasmisión oral.

Rematamos entón este contacto inicial coa Fala de Videferre, tratando a continuar as designacións e información recollida sobre a Flora, os Fungos e curiosidades da Fala do Centro do Mundo:

Flora:

Abóitiga, Cytinus hypocistis. Planta que parasita Cistáceas. Utilízase como comestible chuchando o seu extracto. Noutras zonas da comarca é coñecida como Póutiga ou Apóutiga. É unha planta de certa dificultade para atopala polo que se utiliza este facto para gastarlle unha borma a alguén ao facelo ir buscar as Abóitigas a unha zona de monte de maneira semellante aos Biosbardos ou Meimós imaxinarios.

Abóitiga, Cytinus hypocistis

Arzán, Lavandula stoechas. Fumábase a semente seca liada coma se fose tabaco.

Anthemis arvensis. Aínda sendo unha planta coñecida na zona, e mesmo plantada nas hortas, non se lle recolleu ningún nome específico para ela. Usaríase a modo de infusión igual que a Manzanilla ou Macela, Matricaria chamomilla.

Balancía, Citrullus lanatus. Planta hortícola da familia das cucurbitáceas. En galego oficial díse Sandía, igual que en castelán. En portugués chámase Melancía. Atopamos unha variante desta mesma designación no idioma Mirandelés, onde se lle chama Blancia -Blancía-, que junto ao Mirandés poderían ser un reducto da fala do antigo reino da Gallaecia. Fascinante.

Bidro, Betula pubescens. Variante doutras desginacións atopadas na comarca.

Canafecha, Conium maculatum. Habita en regatos. Especie altamente tóxica, en especial as sementes.

Cidreira, Melissa officinalis. Nome semellante ao dado en portugués oficial: Erva-cidreira. O principal método de uso sería como infusión relaxante.

Cincho, Chenopodium album. Planta adventicia -coñecidas de forma vulgar e inxustificada como malas herbas-, noutras zonas da comarca coñécese co nome máis común de Saíncho.

Corcheiro, Quercus suber.

Eirogos, Origanum virens. Herba aromática, usada en especial como condimento para engadir ás zorza dos chourizos.

Fentobrún, Osmunda regalis.

Galocrista, Salvia verbenaca. Planta da familia das labiadas que se usaba para quitar partículas dos ollos ao introducir as sementes nestes e frotar as pálpebras. "Os Antigos tiñan moita fe nos frutículos que, a maneira de semente de cor escura, fórmanse en número de 1 a 4 no fondo do cáliz da galocrista. Con estos frutículos, colocados debaixo das pálpebras e pechando o ollo, pretendían limpársello de floquiños, arxemas e musarañas. As xentes do campo todavía utilizan actualmente estos gránulos de galocrista para aclarar a vista". (Plantas medicinais. O Dioscórides renovado. Pío Font Quer).

Galotos, Solanum nigrum. Planta adventicia -grupo de plantas coñecidas de forma vulgar e inxustificada como malas herbas- da familia das solanáceas. Tóxica.

Hortelá, Mentha spp. Designación dada a distintas especies de mentas. Usadas como plantas aromáticas, ornamentais ou medicinais, en especial como dixestiva.

Lavandula angustifolia. Cultivada en hortas e xardíns.

Malvela, Glechoma hederacea.

Se a muller soubera o bo que é a Malvela
pacería nela como o boi pace a herba.

Morangueiro, Arbutus unedo. Variante da designación máis extendida na comarca de Morogueiro. Semella ter influenza do portugués, neste idioma emprégase este nome en femenino para referirse á planta que da morangos, Fragaria vesca; tamén para designar un tipo de viño popular e apreciado en portugal, o viño morangueiro, con sabor afroitado a morangos.


Olmo, Populus tremula. Moi interesante vernáculo para esta especie propia das rexións frescas e templadas de Europa e Asia, podendo considerarse como unha especie relicto das últimas glaciacións. Esta sería unha variante do vernáculo que xa se tiña recollido na veciña localidade de San Cibrao, onde se lle chama Ólomo, un sincretismo entre as designacións en castelán Olmo e Álamo. Nas dúas localidades diferénciase ben esta especie das dos Olmos propios, chamados na comarca Negrillos, Ulmus spp, e dos Álamos, que aquí se lles chama Chopos, Populus spp, e en especial a especie autóctona máis coñecida do Chopo, o P. nigra, de certa similitude co P. tremula. Por suposto que está comprobada a presenza da especie nas dúas localidades. Excepcional.

Olmos, Populus tremula

Pastadeira, Merendera montana.

Pata de Cabra, Phllyrea angustifolia. Este é o primeiro nome vernáculo que se recolle na comarca para designar a esta especie termófila da familia das oleáceas. Planta de certo interese botánico para esta latitude que mostra o marcado carácter mediterránico da zona. Parece que se usaba para envelenar os ríos da mesma maneira que o popular Truvisco, Daphne gnidium.

Phytolacca americana. Usábanse as bagas machucadas en forma de tinte para resaltar coa súa cor vermella os nomes gravados nas lápidas do cemiterio.

Ruda, Ruta graveolens. Medicinal e como amuleto protector.

Sarxa, Salvia officinalis. Ten moitas propiedades medicinais: antisudorífica, hipoglucemiante, emenagoga, estimulante, antiespasmódica, astrinxente, antiséptica.

Silva macha, Rosa spp. Diferencian esta das outras especies de Silvas máis coñecidas, Rubus spp.

, Chenopodium ambrosioides. Planta orixinaria da América, úsase popularmente a modo de té, de ahí o seu nome, sen concretar ningunha utilidade medicinal.

Fungos:

Cogordón, Cogumela, Macrolepiota spp. Diferénciase o Cogordón, cando o sombreiro está pechado, da Cogumela, cando o sombreiro está aberto.

Cogordón, Macrolepiota procera

Cornexo, Claviceps purpurea. Fungo do grupo dos ascomicetos que parasita en especial o centeo. É un fungo alucinóxeno. En tempos chegouse a comprar con fins farmaceúticos.

Nízcaros, Boletus spp. Identifícanse dependendo das árbores debaixo das que medren: Nízcaro de Bidro, Nízcaro de Carballo, Nízcaro de Castiñeiro.

Nízcaros de Cobra, nome xenérico que se usa para designar en xeral a todos os Fungos do grupo dos Basidiomicetos que non son comestibles ou se descoñece a súa calidade como comestibles.

Nízcaro de Raposa, Phallus impudicus. Aparecería arredor das viñas. Sería o primeiro nome vernáculo atopado na comarca para este fungo.

Nízcaro de Raposa, Phallus impudicus

Ovos de Cuco, Licoperdon perlatum. Comestible só cando é de cor branca. Pode que se lle dé este nome a outros fungos de aparencia similar.

Rebentabois, Amanita muscaria. Reflicte a toxicidade do fungo.

Seta, Fistulina hepatica. De cor encarnado, habita no toro de Catiñeiros ou Carballos. Moi bo comestible. Con este castelanismo de Seta desígnase a esta especie en concreto.

Fala:

Barrosou: Habitante ou pertencente á veciña rexión portuguesa do Barroso. Téñase en conta a terminación -ou  na vez de -ao, -an no galego oficial, aínda que nos xentilicios se admite -ao.

Bastián: O boneco que representa ao Entruido. Noutras zonas coñécese esta figura como Meco, Lardeiro, ou mesmo Entruido.

Billós: Utilízase para designar non só ás castañas asadas desprovistas de casca senón tamén a todas as castañas que serven para coller. Noutras zonas da comarca atopamos as variantes Bullós e Bullotes. Entre as distintas variedades de Billós que se cultivan na zona están a Famosa, a Foleira, a Longal e as Da-Trés.

Billós

Cencelo: Fenómeno meteorolóxico consistente na formación de cristais de xeo na vexetación causado pola conxelación das gotas de auga presentes no neboeiro xeado. Provirá da designación cencellada, que en castelán designa este fenómeno moi típico no interior da meseta ibérica, presetando similitude con certos lugares desta zona ao existir aquí terreos de planalto frío.

Cencelo

Chou: Chan no galego oficial. Chao, degisnación noutras zonas da comarca.

Cibo: Parte pequena; anaco, cacho (un cibo de pan).

Coañadeira: Especie de vasoira feita de Bidro (Betula pubescens), non de Codeso (Adenocarpus complicatus), que se utilizaba para varrer as airas.

Coaño: Serían os feixes dos restos da malla.

Cobra: Designación xenérica para os colúbridos.

Gado: Gando no galego oficial. En portugués tamén se lle chama Gado.

Grou: Gran no galego oficial. Grao, designación noutras zonas da comarca.

Irmou: Irmán no galego oficial. Irmao, desginación noutras zonas da comarca.

Maseira: Especie de caixón ou arca de madeira de forma rectangular, máis estreita no fondo ca na boca, que se emprega para amasar o pan, salgar a carne da matanza ou mesturar a zorza; artesa.

Mou: Man no galego oficial. Mao, designación noutras zonas da comarca.

Nino: Nome para designar os niños das aves, o mesmo que en toda a comarca.

Padieira: Parte superior horizontal dunha porta ou ventá. Na comarca está máis extendida a designación de lumieira.

Plica: Epiderme dos répteis, en especial a das cobras, da que se desprenden no acto da muda. Viría de pelica.

Tanlla: Recipiente de cerámica para conter líquidos.

Trepolas: Serían os Castiñeiros bravos, Castanea sativa, que medran ventureiros sen a mou do home.

Vrou: Verán no galego oficial. Vrao, designación noutras zonas da comarca.


Fíxose algunha corrección nas anteriores entradas sobre os Páxaros e a Fauna do Centro do Mundo.

Continuaremos coa pescuda e recompilación das características desta Fala enxebre.


* Información recollida durante unhas xeiras multidisciplinares nas que participaron:

Alberte Reboreda
Claudio Álvarez
Eduardo Castro
Xosé Luís Lozano
Xosé Ramón Reigada
Xosé Rodríguez

* Recollido e revisadas as especies por Claudio Álvarez, Pepa, Xosé Ramón Reigada e Xosé Rodríguez

Videferre. Outubro do 2012
 
Boa pasaxe de ano

10 comentarios:

Berto dixo...

Bom dia Xosé Ramón,
Mais uma excelente recolha.
É engraçado, no caso da melancia (sandia), por aqui também se diz/dizia "blancia".
Um abraço e um Bom Ano,
Berto

Anónimo dixo...

Olá!
Verín Natural rima com «Verín Cultural». É impensável alguém querer fazer cultura ou registar a memória imaterial sem o contributo de que está no terreno ou vai muito ao terreno. É tempo de em Portugal e na Galiza as autarquias olharem mais para a mémória rural e para quem a regista, porque está a desaparecer como fogo em palheiro. Tenho aprendido muito com este blogue. É uma honra ter o Ramón como amigo.
Estou à espera de um livro ou caderno do Ramón sobre alguns dos seus muitos saberes naturais da região. Parabéns!

Marco Fachada dixo...

Olá Ramón, mais um excelente artigo. Tantas semelhanças com a língua Portuguesa, que me parece normal dada a proximidade. Que bom seria juntar tudo isso num trabalho só. Fica o repto para todos!
abraço

Marco

d:D´ dixo...

Bos días Moncho:
Bos días amicus:
Excelente ese trabajo que recopilas, una pena que mis quehaceres centrales me impidan estar una vez más ahí, con vosotros y poder disfrutar de esas jornadas donde se encuentra el meollo de la etimología aún prendida en la boca de las personas que la han mantenido con la única razón que sabían, o desconocían, su propia orografía.
Las comunes, las propias y, aquellas otras, las misturadas; algo grotescas o aberradas por los diferentes avatares y tribulaciones de la vida. De los emigrantes y de los emigrados, de los vivos idos y de los regresados, de tantos.
Llevo años dándole vueltas a eso que hemos hablado hace un instante por teléfono, a esa diferencia lingüística que es el Mirandés e , incluso el “Mirandelés o Mirandalés”; dónde posiblemente se encuentre el núcleo de ese origen común que en otras zonas se fue perdiendo y sólo en ellos se mantuvo.
No sólo la raia es, nuestra frontera, complemento de globalización guardada, si no que es de importancia absoluta para muchos otros orígenes que se aletargaron o se enterraron bajo la opresión de una historia escrita y divulgada por los menos interesados en conocer la verdad cotidiana, la de todos los días que la historia va dejando escrita en cada anochecer.
Esas mezclas que fueron trayendo algunos y que por determinadas simpatías se fueron añadiendo a los nombres vernáculos y así con sutil aceptación, cómo una invasión ficticia y pacífica se fue quedando entre ellos; ese producto del habla del que viniendo de fuera iba dejando su poso al creer los de allí que el que venía era ya docto. Así se van formando las diferencias lingüísticas, las babelias y, a su vez, sumando algo más esa mundialización.
Aunque aquí, y de eso es de lo que más me alegro, sucede que se ha mantenido congelado en el tiempo, cómo en un pozo de nieve…
Unha aperta longa e un bo novo ano…
Beato Darzádegos
Deica logo amicus…

Xosé Ramón Reigada dixo...

Olá Berto, temos mais cousas em comum do que nem imaxinamos, não somos vizinhos somos irmãos
Bom ano, abraços

Xosé Ramón Reigada dixo...

Não acredito que as autarquias olhem para a memória do rural
O prazer e tudo nosso, em especial desde esse ponto de inflexão que foi conhecer a vocês
Cumprimentos

Xosé Ramón Reigada dixo...

Viva Marco, quando quiser começamos, ha muita coisa ainda por descobrir...
Ja nos vemos

Xosé Ramón Reigada dixo...

Olá Beato Darzádegos,
esperaremos entón por você para xuntármonos todos xuntos algún serán a carón da lareira a conversar do tempo que esmorece
Esta nosa Fala é unha sorte de sincretismo, algunhas veces natural e outras contaminada, entrevendo o seu significado primixenio no máis fondo das palabras
Démoslle as grazas a quen segue a preservar o noso enorme patrimonio inmaterial
Até logo, bo ano

Miguel Losada dixo...

Chenopodium ambrosioides!(Agora Dysphania ambrosioides (L.) Mosyakin & Clemants) Das Amarantaceae.

Pois xa teño gana de irmos ver a planta. Como sabes non está descrita en Galicia.

Interésame o tema, xa que sabedes que é tóxica e o seu uso exixe un bo coñecemento da planta.

Excelente toda esta serie sobre os nomes do centro do mundo. Parabéns.

Xosé Ramón Reigada dixo...

Grazas pola información Miguel, en principio a xente usa a planta en infusión, de aí que lle chamen té, en especial como dixestivo, aínda que tamén ouvín que se usaba para tratar os cálculos renais, sen confirmar esta propiedade, o que si lin é que se usa como vermífugo de parásitos intestinais, tamén para tratar as hemorroides co xugo da planta, semella ser un pouco tóxica ao tomarse en exceso
Saúdos