Últimas recollas de nomes vernáculos, ditos e contos de fauna e flora

A continuar vanse poñer as últimas recollas de nomes vernáculos, ditos e contos de fauna e flora recollidos na bisbarra de Monterrei e máis alá. Son estas:

O Pedro, Canis lupus signatus

Arzádegos (Vilardevós)

Cuco, cuculus canorus

Bubela, Upupa epops

Paspallá, Coturnix coturnix

Merla, Turdus merula

Carriza, Troglodytes troglodytes

Paporrubio, Erithacus rubecula

Pardal, Passer domesticus

Vaqueira, Motacilla flava

Lavandeira, Motacilla alba

Avión, Oriolus oriolus

Perdiz, alectoris rufa

Pegha, Pica pica

Corvelo, Corvus corone

Picapao, Dendrocopos major

Ghilghero, Carduelis carduelis

Noitevoal, Caprimulgus europaeus

Curuxa, Tyto alba

Moucho, Athene noctua

Moucha, Strix aluco

Escribenta, Emberiza cirlus, E. spp.

Cutuluvía, Lullula arborea

Tornillo, Sturnus unicolor

Pigharro, Garrulus glandarius

Cazcarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio

Ghabilán, Accipitridae

Ave rapiña, Circus pygargus

Tecelán, Falco tinnunculus

Chinchanarraíz, Miliaria calandra

Chinchín, Fringilla coelebs

Nabiñeira, Serinus serinus

Foleca, Hippolais poliglota

Chazca, Saxicola rubicola

Pedreiro, Phoenicurus ochruros (?)

Anduriña, Hirundos rustica, Hirundo daurica, Delichon urbicum

Vencello, Apus apus

Pirluís, Burhinus oedicnemus

Ghaliñola, Scolopax rusticola

Parreco, páxaro da noite (?)

Pito verdeal, Picus sharpei

Escouparón, Escáncer, (?) Chalcides striatus

Bichorro, Anguis fragilis

Doniña, Mustela nivalis:

"Si te morde a doniña

busca a pala e a campaíña".

Salamanca, Salamandra salamandra

Alacrán, Buthus sp.

Cadelafalsa, Forficula auricularia, Dermápteros

Fedeghosa, Pulga do lobo, Nezara viridula, Hemípteros Pentatónidos

Xoaniña, Coccinella septempunctata

Vilarello da Cota (Vilardevós):

Langurito, Certhia brachydactyla

Furapao, Dendrocopos major

Cirifolla, Phylloscopus ibericus, P. collybita

Perluís, Burhinus oedicnemus

Cutuluvía curucheira, Galerida cristata

Pito verdeal, Picus sharpei

Cardosiño, Serinus serinus

Verderol, Chloris chloris

As Chas (Oímbra):

Escouparón, Anguis fragilis, Chalcides stiriatus, C. bedriagai

Alicrán, Buthus sp.

Cascarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio, L. senator

Cuco, Cuculus canorus

Bubela, Upupa epops

Letreira, Emberiza cirlus, E. spp.

Chasco, Saxicola rubicola

Vaqueira, Motacilla flava

Lavandeira, Motacilla alba

Pintasirgo, Carduelis carduelis

Nabiñeiro, Serinus serinus

Tornillo, Sturnus unicolor

Papafighos, Oriolus oriolus

Ghaio, Garrulus glandarius, dinos que tamén lle chaman Garraballo

Pegha, Pica pica

Corvelo, Corvus monedula

Trallón, Ficedula hypoleuca

Rousinol, Luscinia megarhynchos

Torda, Turdus philomelos, T. viscivorus, T iliacus, T. pilaris

Pedreiro, Oenanthe oenanthe

Pitorrei, Picus sharpei

Paspallá, Coturnix coturnix

Perdiz, Alectoris rufa

Ghabilán, Accipitridae

Vilamaior (Verín):

Cuco, Cuculus canorus

Bubela, Upupa epops

Corvo, Corvus corone

Pega, Pica pica

Tornillo, Sturnus unicolor

Merla, Turdus merula

Pardal, Passer domesticus

Anduriña, Hirundo rustica, H. daurica, Delichon urbicum

Paporrubio, Erithacus rubecula

Rola, Streptopelia turtur

Pazpallota, Coturnix coturnix

Pernileiro (?), Burhinus oedicnemus

Verderol, Chloris chloris

Pitorrei, Picus sharpei

Lavandeira, Motacilla alba

Carrizo, Troglodytes troglodytes

Escribenta, Emberiz cirlus, E. spp.

Ghilguero, Carduelis carduelis

Rousinol, Luscinia megarhynchos

Rabal (Oímbra):

Pardao, Pardal, Passer domesticus

Xunguí (?), poida ser Cyanistes caeruleus (?)

Papafighos, Oriolus oriolus

Martín peixeiro, Alcedo atthis

Pegha, Pica pica

Corvo, Corvus monedula

Pernileiro, Burhinus oedicnemus

Chinchín, Fringilla coelebs

Paporrubio, Erithacus rubecula

Nabiñeiro, Serinus serinus

Picapau, Dendrocopos major

Bubela, Upupa epops

Cuco, Cuculus canorus

Ghaio, Garrulus glandarius

Cutuvía, Lullula arborea

Cascarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio, L. senator

Lavandeira, Motacilla alba

Tanxo, Tánxaro, Ficedula hypoleuca, dicían así:

"Pronde vas Tánxaro louco?

Vindes muitos e ides poucos.

E vós, Anduriñas putas?

Vindes poucas e marchais muitas."

Anduriña, Hirundo rustica

Pedreiro, Delichon urbicum

Rola, Streptopelia turtur

Laverca, Alauda arvensis

Ghilghero, Carduelis carduelis

Chasco, Saxicola rubicola, dicían así:

"Dicía o Chinchín: 'Chin chin, por aiquí non vin'.

E o Chasco contestaba: 'Chas chas, por aiquí ben vas'."

Cutuluvía (?), Certhia brachydactyla (?)

Pazpallá, Coturnix coturnix

Moucho, Athene noctua

Curuxa, Tyto alba

Escribenta, Emberiza cirlus, E. spp.

Lavandeira, Motacilla alba

Vaqueira, Motacilla flava

Verderol, Chloris chloris

Tornillo, Sturnus unicolor

Rousinol, Luscinia megarhynchos, e dicían así:

"O Rousinol é vadío,

fai o nino na silveira,

tamén faría o meu

nunha meniña solteira."

Folecra, Hippolais polyglotta

Cheda, Sylvia undata

Troda louca, Turdus sp. (?)

Paspallá, Coturnix coturnix, dicían así coma se fosen os guardinhas portugueses que vían os galegos co contrabando e imitando o son da Paspallá:

"Volta pra tras!

Compañía! Alto lá!

Están aquí todos os galegos?"

Merlo, Turdus merula, dicían así:

"Merlo cherlo, cherlo Merlo,

mentras que andas de gallas en gallas

non traballas de vrao

pra comelo no inverno."

Agora unha copla dunha cantiga:

"Avecilla peregrina,

vengho de tierra africana,

soy la quearrancó la espina

a la ingratitud humana,

llevánla frente clavada,

son mis colores

los que lleva

la Virghen de los Dolores."

Portocamba (Castrelo do Val):

Cuco, Cuculus canorus

Bubela, Upupa epops

Anduriña, Hirundo rustica, Delichon urbicum

Pardao, Passer domesticus

Corvo, Corvus corone, C. corax

Merla, Turdus merula

Merla truiteira, Cinclus cinclus

Paporrubio, Erithacus rubecula

Pazpallán, Coturnix coturnix

Escribana, Emberiza cirlus, E. spp.

Perdiz, Alectoris rufa

Ághila, Aquila chrysaetos (?)

Xilxeiro, Carduelis carduelis

Choia, Pyrrhocorax pyrrhocorax

Estornillo, Sturnus unicolor

Vencello, Apus apus

Pombo, Columba palumbus

Ghaio, Garrulus glandarius

Pegha, Pica pica

Cascarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio

Carpinteiro, Dendrocopos major

Ruinseñor, Luscinia megarhynchos

Carriza, Troglodytes troglodytes

Tordo, Turdus phylomelos, T. viscivorus, T. illiacus, T. pilaris

Rola, Streptopelia turtur

Paloma brava (?), Columba oenas (?)

Freixán, Phasianus colchicus

Labrandeira, Motacilla alba

Cotolovía, Lullula arborea

Curuxa, Tyto alba, Strix aluco

Moucho, Athene noctua

Cabra montesa, Scolopax rusticola (?)

Papaghaio, Oriolus oriolus (?)

Charrela, Perdix perdix

Tecelán, Falco tinnunculus

Ghabilán, Accipitridae

Ave rapiña, Circus pygargus

Santa Baia de Montes (Cualedro):

Bubela, Upupa epops

Merla, Turdus merula

Curuxa, Tyto alba

Pardao, Passer domesticus

Lavandeira, Motacilla alba

Tronillo, Sturnus unicolor

Cuco, Cuculus canorus

Anduriña, Hirundo rustica, Delichon urbicum

Moucho, Athene noctua

Verderolo, Chloris chloris

Pitorrei, Picus sharpei

Candarina (?), non nos diciron nada específico para poder identificala

Perdiz, Alectoris rufa

Carriza, Troglodytes troglodytes

A Paspallá, Coturnix coturnix

Pintasilvas, Carduelis carduelis

Pedreiro, Oenanthe oenanthe (?)

Ghaio, Garrulus glandarius

Cutuluvía, Lullula arborea

Pegha, Pica pica

Cascarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio

Algharia, Genetta genetta

Rato cubeiro, Eliomys quercinus

Toro (Laza):

Pitocego, Quirópteros (morcegos)

Pías (Alta Seabra):

Lavandeira, Motacilla alba, lémbrese que estamos xa na provincia de Zamora

Videferre (Oímbra):

Gato bravo, Lynx pardinus, nada menos que esta especie identificada plenamente: "é mallado (mallado é que posúe manchas), ten medio rabo pelado, subía ás trepolas (trepolas son castiñeiros bravos)"

Tourón, Mustela putorius

Rebisaco, Herpestes ichneumon, identificada plenamene a especie: "é cincento castaño, ollos e orellas pequenas, rabo aguzado"

Bufo, Bubo bubo

Cutuvía das vendimas, Lullula arborea (?)

Choia, Pyrrhocorax pyrrhocorax, recollido de toponimia

Laverca, As Laverqueiras, Alauda arvensis, recollido de toponimia

Chandar os ovos das perdices, Alectoris rufa, para facer os roscos da Páscoa

Lagaria, Algaria, Genetta genetta

Urceira riádega, Erica arborea

Martrasto, Mentha rotundifolia (?)

Pochín, e plural Pochís, Umbilicus rupestris

Olvideira, Morogueira, Arbutus unedo

Arvellas (ervillas, chícharos, guisantes), Pisum sativum

Pateleiro, pendente de identificar, similar á Parietaria juadica, usábse cando doía a barriga, tamén a modo de té por simple gosto, e logo propiedades similares ás da Malvela, Glechoma hederacea, da que dicían:

"Se a muller soubera o boa que é a Malvela

pacería nela coma o boi pace na herba."

Pericón, Hypericum perforatum, usábase en alcol para desinfectar as feridas

Ruda, Ruta graveolens, plantábase do lado esquerdo da entrada das vivendas para que non entrara a xente con malas intencións, e tiña que darcha o propietario que a tivese senón podía secar

Nébeda, Parietaria judaica, chamábanlle así a esta planta

Lomeacos, Limacos, as algas verdes das fontes

Noira, lugar onde crían os coellos, Oryctolagus cuniculus

Toco, lugar onde se acubillan os coellos, Oryctolagus cuniculus

Feitíos, lugar onde esburacan e dexectan os coellos, Oryctolagus cuniculus

Toural, lugar onde defecan os coellos, Oryctolagus cuniculus

Unha recolla curiosa sobre as moscas, Dípteros, e as avésporas, Himenópteros: Os nenos collían unha palla e chantábanlle unha mosca, e dicíanlle logo á avéspora facendo bailar a palla coa mosca: "povís povís povís", e a avéspora collía e marchaba voando coa palla e a mosca

Maraballo, Bicho coroceiro, Lampíridos, a  especie máis coñecida é Lampyris noctiluca

Pelo sendeiro, a penuxe dos pitos dos paxaros cando aínda non teñen formadas as penas, plumas

Cañoto, as plumas dos paxaros xa feitas despoixa de teren a penuxe

Prear, verbo usado para referirse a depredar e non á prea de preada (carroña)

Chucar, para referirse a chocar os ovos os paxaros, incubar

Había os seguintes ditos recollidos polo Zunín:

"Paxariño de sentido

pro entroido xa ten o nino."

E o outro relacionado con este:

"Paxariño de coidado

pra Páscoa xa ten criado."

Logo un conto de paxaros tamén recollidos polo Zunín en Videferre:

Cando era na época de Semana Santa dicían que o Chinco (Fringilla coelebs) era amigo de Cristo, porque cando viñeran os romanos preguntar por il (por Xesuscristo) preguntáronlle ao Chinco por il, e entón o Chinco contestoulles: 

"Chin chin,

por aquí non vin."

E despoixa máis adiante apreguntáronlle ao Chazco (Saxicola rubicola), entón o Chazco díxolles:

"Chas chas,

por aquí ben vas."

Terroso (Vilardevós):

Tanxugo, Meles meles

Tanxo, Ficedula hypoleuca

Aguanieves, Vanellus vanellus

Espiño (Oímbra):

Caballero, Oriolus oriolus, e dicíanlle así:

"Caballero de Francia,

Caballero de Francia."

Pita dos nabos (?), dicían que era branca e que era diferente ao Sisón, Tetrax tetrax, poida que se confunda sexos (?)

Rabisaco, Herpestes ichneumon, especie identificada plenamente: Era cincento, tiña os ollos e as orellas pequenas, fozaba entre a matogueira, tiña o rabo aguzado

Lubicán o da boca sangrada (?), un animal mitolóxico para meterlle medo aos nenos, poidese ter un fondo de animal real coma o Lynx pardinus (?) ao recollerse esta designación vernácula para esta especie na aldea próxima de Medeiros

Limacos, as algas verdes das fontes

Tortaraño, Circus pygargus (?), recollido de tonponimia

Amorosiñas, Acacia dealbata

Brinza, Herba dos paxaros (?)

Herba do Demo, Datura stramonium

Nichas, Calluna vulgaris

Carpaciñas, Erica cinerea

A Gudiña:

Lameacos, as algas verdes das fontes

Veigas de Camba (Vilariño de Conso):

Franxo, Falco peregrinus, sacado de toponimia por Vicente Feijoo

Verín:

Pitorrei negro, Dryocopus martius, de dous testemuños diferentes

Parrucos, Anas platyrhynchos, lémbrese que en galego é Parrulos e en portugués é Parrecos

Xougar, chámanlle así a coller coa man as troitas, Salmo trutta

Manta, chámanlle así ao cardume de peixes, Ciprínidos

O Pedro, Canis lupus, esta é a forma coma se lle  adoita nomealo nos contos tradicionais galegos recollidos toda á volta de Verín. Logo están o Xan o Oso, Ursus arctos, e a María ou Marica (?), Comadre ou Señora Comadre á Zorra ou Raposa, Vulpes vulpes. Ao Pedro adoita representarse coma afouto mais chaíñas e incauto, e era mangoneado pola Marica que era sempre máis arteira aínda que sen malas intencións, e o Xan era un grandeiro lambisqueiro e bondadoso. Baseado nuns contos de Rafa Castro e Carmiña Gómez

Agora uns contos da Zorra, do Lobo e do Galo, recollidos na Pena do Souto e o segundo tamén similar en Castrelo de Abaixo (O Riós). Son estes:

A Señora Comadre e o Señor Compadre:

Ía un día a zorra baixando cara O Mente dende A Pena do Souto. Alí metérase na casa da tía Ghesusa, e fartárase a comer papas que había deixado a muller nun pote na lareira porque aínda estaban quentes, e, mentres arrefecían, fora á horta aproveitar pra sachar unhas verzas. A zorra entrou pola cortiña, subíu as escaleiras e meteuse directa na lareira onde víu o pote coas papas e púxose a comelas. Papou e papou. Seica colleu unha fartura do demo. Logo ía tan chea que non daba nin camiñado, e parou a deitarse un intre. Estaba coa barriga chea e cos fuciños todos untados.

A zorra estaba estonballada durmindo ó sol pros prados de Valdemuíño e cadrou de pasar por alí o lobo. E este díxolle:

-Ai señora Comadre, que fai aiquí?

-Señor Compadre, que mala estou!

-Pois se quere lévoia ó lombo.

-Señor Compadre, pois si que me leve!

-Pois monte que a levo, Señora Comadre.

Logo, cando se víu toda cómoda no lombo do lobo ía cantando:

"María arteira,

María arteira,

farta de papas

e vai cabaleira."

-Señora Comadre, que é que dice?

-Que o cabreiro de San Lourenzo anda en Tras da Portela.

Chegaron a Tras da Portela e o cabreiro non estaba alí. E o Lobo dicíalle:

-Señora Comadre, o cabreiro xa non está!

E ela contestáballe:

-Señor compadre, o cabreiro está no souto de Ramisquedo.

E, claro, chegaron a Ramisquedo e o cabreiro tampouco estaba. E entón o lobo dicía:

-Señora comadre, que o cabreiro xa non está en Ramisquedo!

E a zorra contestáballe:

-O cabreito xa está entrando no pobo de San Lourenzo.

E aí acaba o conto sendo a zorra levada a costas pra onda ela quería, pra o souto de Ramisquedo.

A Zorra e o Galo:

A tía Ghesusa da Pena do Souto traía as pitas na cortiña. Veu a zorra e marchoulle co galo. E ía con el na boca cara a Devesa da Mariña. E era no tempo das castañas. E o galo díxolle á zorra:

-Señora Comadre, ha que non é capaz de dicir: cuanta castaña?

Entón como a zorra quería ser tamén espabilada, abríu a boca para dicir cuanta castaña, e entón o galo víuse ceive e voou pros carballos de Val do Muíño.

Entón a zorra quería cortar o carballo co rabo pra collelo, e dicía:

"Serra meu rabo

se queres comer galo."

Llo galo dende enrriba dicía:

"Dioschemelibre

de fouce e machado,

que o rabo da zorra

non corta o carballo."

Oímbra:

Parrucos, Anas platyrhynchos, o mesmo que en Verín, e lémbrese que en galego é Parrulos e en portugués é Parrecos

Camba (Laza):

Cazoleta, Mustela nivalis, dicíanlle así:

"Se te pica a Cazoleta

colla a aixada e a aixadeta."

Lucenza (Cualedro):

Melisendra, Melixendra, Parus major (?), recollido de toponimia

Castrelo de Abaixo (O Riós):

Corticeira, Quercus suber

Abelotas, as landras dos Quercus

Érvedo, Arbutus unedo, o que dá os morogos

Do Lobo, Canis lupus signatus, dicían o seguinte: "o lobo catro días come terra, os seguintes catro come herba, despoixa catro días come carne, e os seguintes catro a descansar, perguizán"

Rebordechao (Vilar de Barrio):

Lavandeira, Motacilla alba

Azulana, Emberiza cirlus, E. spp.

Pito verdeal, Picus sharpei

Pitorra, Scolopax rusticola

Xenciana, Gentiana lutea

Parada da Serra (A Gudiña):

Chimpafigos, Oriolus oriolus

Nocedo do Val (Castrelo do Val):

Bísbaras, bolboretas nocturnas, Lepidópteros Heteróceros

San Cristovo de Medeiros (Monterrei):

Verrogaio, Oriolus oriolus, recollido por Rafa Castro

A Xironda (Cualedro):

Arzán, Lavandula stoechas

Pericón, Hypericum perforatum

San Lourenzo ( A Gudiña):

Veado, Cervus elaphus, recollido en toponimia, lémbrese que o nome común oficial para esta especie en portugués tamén é veado

Cornwal (United Kingdom):

Gwennel, Hirundo rustica, ata se recolleu este nome en córnico grazas a Louis James de Escornabois (Trasmiras)

Ghoián (Tomiño):

Recolleuse o seguinte dito:

"Cando chegha a primavera

e o campo está florido,

se queres ovos de Cuco

procura niño de Pisco."

Cuco é Culus canorus e Pisco é Erithacus rubecula

A Madanela (Monterrei):

Peliño endeu, é a penuxe dos paxaros cando aínda non teñen penas, plumas

Cazcarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio

Chasco, Saxicola rubicola

Paporroibo, Erithacus rubecula

Pegha, Pica pica

Pigharoo, Garrulus glandarius

Pardal, Pardaul, Passer domesticus

Tronillo, Sturnus unicolor

Rola, Streptopelia turtur

Carriza, Troglodytes troglodytes

Cotolovía, Lullula arborea

Laverca, Alauda arvensis

Gralla, Corvus corone

Corvo, Corvus corax

Lavandeira, Motacilla alba

Tecelán, Ataíño, Falco tinnunculus

Ghabilán, Accipitridae

Pombo, Columba palumbus

O Paspallá, en masculino (?), Coturnix coturnix

Pena do Souto (O Riós):

Tanxugo, Meles meles

Abafar, dicíase cando se che quitaba a fala porque te miraba o Lobo, Canis lupus, antes de velo ti a el, a este abafar tamén se lle chamaba o vento ou o aire do lobo e era transmitido pola súa mirada. Ao son que emite o Lobo díselle ouleo ou ouveo

Pita das touzas, Scolopax rusticola

Labaza, poida ser Arctium lappa (?)

Fionllo, Foeniculum vulgare

Lirio do río, Iris pseudacorus, collíase florido para botárense no chan ao paso dalgunha celebracion relixiosa en honor á Virxe María

Trez (Laza):

Uz reádega, Erica arborea, non era boa para os torgos, collíanse os guizos

Queirugha, Erica australis, a dos torgos

Nichas, Erica cinerea

Camparillos, Calluna vulgaris

Corvo, Corvus corax, só para esta especie de córvido de grande tamaño, identificábano moi ben, aos outros córvidos chamábanlles Cornexas, Corvus corone

Agradécese a todos os que acompañaron, recolleron e dixeron toda esta información xa que ser é deles, entre outros o Zunín, Xosé Pérez, José Manuel Rodríguez, Bruno Rúa, Vicente Feijoo, Louis James, Nica Palomares, Rafa Castro, Pepe Cruz, Carlos Augusto Matías, Celso González, Sergio González, Orlando Prado, Chela Reigada, Carmiña Gómez, Ana Prado, Corona Requeijo, Saltón de Rebordechao, e a tódolos veciños das aldeas que partillaron connosco os seus saberes. Moitísimas grazas!