Nomes vernáculos e outras curiosidades de paxaros de Oímbra

Hoxe estivemos recollendo uns nomes vernáculos e outras curiosidades de paxaros do pobo de Oímbra grazas a Paco. É o seguinte:

Alcumes con nomes de paxaros postos a persoas ou familias ás que se lles daban os atributos das diferentes especies:

Os Rolos, da rola, Streptopelia turtur

Os cucos, do cuco, Cuculus canorus

Os Chascos, do chasco, Saxicola rubicola

Os Calamouchos, do moucho, Athene noctua

O Chinco, do chinco, Fringilla coelebs

Nomes vernáculos de paxaros:

Verdeirol, Chloris chloris

Rubidoira, Certhia brachydactyla

Noitevoal, Caprimulgus europaeus

Papafigos, Oriolus oriolus

Gaio, Garrulus glandarius

Picapau, Dendrocopos major

Peto verdeal, Picus sharpei

Paporrubio, Erithacus rubecula

Letreira, Emberiza cirlus, E. spp.

Nabiñeiro, Serinus serinus

Cutuvía, cutuluvía, Lullula arborea

Laverca, Alauda arvensis

Pita d'auga, Tachybaptus ruficollis, "andaba na auga nadando coma os patos e somerxíase á mínima presenza humana, era moi pequeno, omacho era máis colorido, facia o nino entre as xungueiras e tiña uns ovos moi pequenos, había moitos no Morouco e víanse ao ir regar, hoxe xa non"

Pita d'auga, Tachybaptus ruficollis

Cotorniza, Coturnix coturnix

Curuxa, Tyto alba, Strix aluco

Vencellos, Apus apus

Anduriña, Hirundo rustica, Delichon urbicum

Zootoponimia:

A Bufeira, no Rosal, do bufo, Bubo bubo

Contos sobre paxaros:

Os vellos de Oímbra dicían que a cotorniza era "o páxaro dos anamorados" porque cando cantaba dicía:

"palpa-lá--palpa-lá---palpa-lá"

Muitísimo obrigado, Paco, por todo isto e por muito máis que nos contaches. Un pracer escoitar!

Nomes vernáculos de fauna recollidos en Rebordechao

A continuar vanse poñer uns nomes vernáculos de fauna recollidos o domingo día 20 de febreiro de 2022, xunto de Nieves Amado, Fernando Serrulla e Saltón e Édgar, nas abas da mesma Serra de San Mamede en Rebordechao, do concello de Vilar de Barrio mais moi vencellada ás terras de Laza e de Maceda. Isto é todo o que nos dixeron no centro social do pobo os veciños e veciñas dalí:

Aves:

Laverca, Alauda arvensis

Azulana, Fringilla coelebs

Manso, Fringilla coelebs (?)

Escribana, Emberiza cirlus, E. spp.

Vermello, Pyrrhula pyrrhula (?) ou Linaria cannbina (?), ou poida que Monticola saxatilis, non se soubo dicir

Labrandeira, había a Labrandeira amarilla (amarela), Motacilla flava e M. cinerea, e a Labrandeira negra, Motacilla alba

Ferreiro, Parus major, Cianistes caeruleus

Ghaio, Garrulus glandarius

Pitorra, Scolopax rusticola

Corvo, Corvus corax, C. corone

Charrela, Perdix perdix

Perdiz, Alectoris rufa

Paspallao, Coturnix coturnix

Pegha, Pica pica

Merla, Turdus merula

Carriza, Troglodytes troglodytes

Mioto, Buteo buteo, xenérico para Accipitridae

Ataíño, Falco tinnunculus, nun principio semella ser un nome compartido con Tecelán para designar ambos á mesma especie, xa non é o primeiro caso no que se recollen dúas desginacións para o mesmo paxaro noutras localidades

Tecelán, nun principio Falco tinnunculus, ou poida que Falco subbuteo ou Falco columbarius ao dicir que era máis pequeno que o Tecelán e esta ave de rapina xa é pequena de por si, o único que se diferenciaría en tamaño é o Falco columbarius

Curuxa, Tyto alba, tamén lle daban este nome para o Strix aluco

Pitorrei, Picus viridis, Dendrocopos major

Pito marelo, Oriolus oriolus

Noitevoá, Caprimulgus europaeus, dicían que era porque voa pola noite

Moucho, Athene noctua

Estornino, Sturnus unicolor

Torda, Turdus philomelos, T. viscivorus, T. illiacus, T. pilaris

Bubela, Upupa epops

Pombo, Columba palumbus

Maghafagha, Cinclus cinclus

Ghilghero, Carduelis carduelis

Anduriña, Hirundo rustica, Delichon urbicum, Ptyonoprogne rupestris

Vencello, Apus apus

Castañola, Phoenicurus ochruros

Tordillo, Oenanthe oenanthe

Cuco, Cuculus canorus

Rola, Streptopelia turtur

Chasco, Saxicola rubicola

Verderol, Chloris chloris

Cutuvía, Lullula arborea

Ghabilán, Accipiter nissus

Mamíferos:

Teixo, Meles meles

Murocegho, Quirópteros (morcegos)

Lirón do río, Arvicola sapidus

Lirón, Rattus rattus vs. R. norvegicus

Rato cucurilo, Mus sp. (?)

Toupa, Talpa occidentalis

Cazoleira, Mustela nivalis

Musaraña, Sorícidos

Gharduña, Martes foina

Furón bravo, Turón, Mustela putorius

Zorro, Vulpes vulpes, mesmo así, e en masculino

Rebisaco, dicían soarlles o nome mais non identifcaban ben, noutras zonas é Herpestes ichneumon

Algharia, tamén Ghineta, Genetta genetta

Ghato bravo, Felis silvestris, logo dicían que había un que era roxo ademais do cincento, esta cor roxa non é precisamente o vermello senón máis ben un pardo alaranxado (?)

Oso, Ursus arctos

Cervo, Cervus elaphus

Corzo, Capreolus capreolus, así mesmo, en masculino, non coma outras zonas que o nome é Corza en feminino

Cáparos, son as crías dos Corzos, Capreolus capreolus, comparte este nome coas larvas dos anfibios

Ghabalí, Sus scrofa

Lirón careto, Eliomys quercinus

Anfibios:

Sapo cururilo, Alytes obstetricans

Sapo cunqueiro, Bufo spinosus

Ra, Pelophylax perezi, Hyla molleri, Rana iberica, poida incluso que Rana parvipalmata, ser é un nome xenérico aínda que diferencia estas especies de outros anuros, de sapos digamos

Cáparos, chamábanlle así aquí ás larvas de anfibios, en especial de sapos e ras, logo están os outros Cáparos, as crías dos Crozos

Réptiles:

Cobras, Culebras, xenérico para Colúbridos

Lagharta, xenérico para especies do xénero Podarcis, bocagei vs. lusitanica, ou mesmo para Iberolacerta monticola

Lagharto, Timon lepidus, Lacerta schreberi

Escáncer, Anguis fragilis, Chalcides striatus

Insectos:

Patasol, Coccinella septempunctata

Teresa, Mantis religiosa

Lavacú, Odonatos, indistinto para Zigópteros e Anisópteros

Cabras loucas, Gerris lacustris

Chicharras, xenérico para Cicádidos

Malfedes, Nezara viridula

Tabaos, Dípteros Tabánidos

Tabela, un Díptero que picaba ás vacas (?)

Raxada, outro Díptero que facía moscar ás vacas (?)

Moitísimas grazas pola interesante información que nos facilitástedes e se vos lembrades doutras avisádesnos. Ata outra, un sáudo!

Últimas recollas de nomes vernáculos, ditos e contos de fauna e flora

A continuar vanse poñer as últimas recollas de nomes vernáculos, ditos e contos de fauna e flora recollidos na bisbarra de Monterrei e máis alá. Son estas:

O Pedro, Canis lupus signatus

Arzádegos (Vilardevós)

Cuco, cuculus canorus

Bubela, Upupa epops

Paspallá, Coturnix coturnix

Merla, Turdus merula

Carriza, Troglodytes troglodytes

Paporrubio, Erithacus rubecula

Pardal, Passer domesticus

Vaqueira, Motacilla flava

Lavandeira, Motacilla alba

Avión, Oriolus oriolus

Perdiz, alectoris rufa

Pegha, Pica pica

Corvelo, Corvus corone

Picapao, Dendrocopos major

Ghilghero, Carduelis carduelis

Noitevoal, Caprimulgus europaeus

Curuxa, Tyto alba

Moucho, Athene noctua

Moucha, Strix aluco

Escribenta, Emberiza cirlus, E. spp.

Cutuluvía, Lullula arborea

Tornillo, Sturnus unicolor

Pigharro, Garrulus glandarius

Cazcarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio

Ghabilán, Accipitridae

Ave rapiña, Circus pygargus

Tecelán, Falco tinnunculus

Chinchanarraíz, Miliaria calandra

Chinchín, Fringilla coelebs

Nabiñeira, Serinus serinus

Foleca, Hippolais poliglota

Chazca, Saxicola rubicola

Pedreiro, Phoenicurus ochruros (?)

Anduriña, Hirundos rustica, Hirundo daurica, Delichon urbicum

Vencello, Apus apus

Pirluís, Burhinus oedicnemus

Ghaliñola, Scolopax rusticola

Parreco, páxaro da noite (?)

Pito verdeal, Picus sharpei

Escouparón, Escáncer, (?) Chalcides striatus

Bichorro, Anguis fragilis

Doniña, Mustela nivalis:

"Si te morde a doniña

busca a pala e a campaíña".

Salamanca, Salamandra salamandra

Alacrán, Buthus sp.

Cadelafalsa, Forficula auricularia, Dermápteros

Fedeghosa, Pulga do lobo, Nezara viridula, Hemípteros Pentatónidos

Xoaniña, Coccinella septempunctata

Vilarello da Cota (Vilardevós):

Langurito, Certhia brachydactyla

Furapao, Dendrocopos major

Cirifolla, Phylloscopus ibericus, P. collybita

Perluís, Burhinus oedicnemus

Cutuluvía curucheira, Galerida cristata

Pito verdeal, Picus sharpei

Cardosiño, Serinus serinus

Verderol, Chloris chloris

As Chas (Oímbra):

Escouparón, Anguis fragilis, Chalcides stiriatus, C. bedriagai

Alicrán, Buthus sp.

Cascarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio, L. senator

Cuco, Cuculus canorus

Bubela, Upupa epops

Letreira, Emberiza cirlus, E. spp.

Chasco, Saxicola rubicola

Vaqueira, Motacilla flava

Lavandeira, Motacilla alba

Pintasirgo, Carduelis carduelis

Nabiñeiro, Serinus serinus

Tornillo, Sturnus unicolor

Papafighos, Oriolus oriolus

Ghaio, Garrulus glandarius, dinos que tamén lle chaman Garraballo

Pegha, Pica pica

Corvelo, Corvus monedula

Trallón, Ficedula hypoleuca

Rousinol, Luscinia megarhynchos

Torda, Turdus philomelos, T. viscivorus, T iliacus, T. pilaris

Pedreiro, Oenanthe oenanthe

Pitorrei, Picus sharpei

Paspallá, Coturnix coturnix

Perdiz, Alectoris rufa

Ghabilán, Accipitridae

Vilamaior (Verín):

Cuco, Cuculus canorus

Bubela, Upupa epops

Corvo, Corvus corone

Pega, Pica pica

Tornillo, Sturnus unicolor

Merla, Turdus merula

Pardal, Passer domesticus

Anduriña, Hirundo rustica, H. daurica, Delichon urbicum

Paporrubio, Erithacus rubecula

Rola, Streptopelia turtur

Pazpallota, Coturnix coturnix

Pernileiro (?), Burhinus oedicnemus

Verderol, Chloris chloris

Pitorrei, Picus sharpei

Lavandeira, Motacilla alba

Carrizo, Troglodytes troglodytes

Escribenta, Emberiz cirlus, E. spp.

Ghilguero, Carduelis carduelis

Rousinol, Luscinia megarhynchos

Rabal (Oímbra):

Pardao, Pardal, Passer domesticus

Xunguí (?), poida ser Cyanistes caeruleus (?)

Papafighos, Oriolus oriolus

Martín peixeiro, Alcedo atthis

Pegha, Pica pica

Corvo, Corvus monedula

Pernileiro, Burhinus oedicnemus

Chinchín, Fringilla coelebs

Paporrubio, Erithacus rubecula

Nabiñeiro, Serinus serinus

Picapau, Dendrocopos major

Bubela, Upupa epops

Cuco, Cuculus canorus

Ghaio, Garrulus glandarius

Cutuvía, Lullula arborea

Cascarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio, L. senator

Lavandeira, Motacilla alba

Tanxo, Tánxaro, Ficedula hypoleuca, dicían así:

"Pronde vas Tánxaro louco?

Vindes muitos e ides poucos.

E vós, Anduriñas putas?

Vindes poucas e marchais muitas."

Anduriña, Hirundo rustica

Pedreiro, Delichon urbicum

Rola, Streptopelia turtur

Laverca, Alauda arvensis

Ghilghero, Carduelis carduelis

Chasco, Saxicola rubicola, dicían así:

"Dicía o Chinchín: 'Chin chin, por aiquí non vin'.

E o Chasco contestaba: 'Chas chas, por aiquí ben vas'."

Cutuluvía (?), Certhia brachydactyla (?)

Pazpallá, Coturnix coturnix

Moucho, Athene noctua

Curuxa, Tyto alba

Escribenta, Emberiza cirlus, E. spp.

Lavandeira, Motacilla alba

Vaqueira, Motacilla flava

Verderol, Chloris chloris

Tornillo, Sturnus unicolor

Rousinol, Luscinia megarhynchos, e dicían así:

"O Rousinol é vadío,

fai o nino na silveira,

tamén faría o meu

nunha meniña solteira."

Folecra, Hippolais polyglotta

Cheda, Sylvia undata

Troda louca, Turdus sp. (?)

Paspallá, Coturnix coturnix, dicían así coma se fosen os guardinhas portugueses que vían os galegos co contrabando e imitando o son da Paspallá:

"Volta pra tras!

Compañía! Alto lá!

Están aquí todos os galegos?"

Merlo, Turdus merula, dicían así:

"Merlo cherlo, cherlo Merlo,

mentras que andas de gallas en gallas

non traballas de vrao

pra comelo no inverno."

Agora unha copla dunha cantiga:

"Avecilla peregrina,

vengho de tierra africana,

soy la quearrancó la espina

a la ingratitud humana,

llevánla frente clavada,

son mis colores

los que lleva

la Virghen de los Dolores."

Portocamba (Castrelo do Val):

Cuco, Cuculus canorus

Bubela, Upupa epops

Anduriña, Hirundo rustica, Delichon urbicum

Pardao, Passer domesticus

Corvo, Corvus corone, C. corax

Merla, Turdus merula

Merla truiteira, Cinclus cinclus

Paporrubio, Erithacus rubecula

Pazpallán, Coturnix coturnix

Escribana, Emberiza cirlus, E. spp.

Perdiz, Alectoris rufa

Ághila, Aquila chrysaetos (?)

Xilxeiro, Carduelis carduelis

Choia, Pyrrhocorax pyrrhocorax

Estornillo, Sturnus unicolor

Vencello, Apus apus

Pombo, Columba palumbus

Ghaio, Garrulus glandarius

Pegha, Pica pica

Cascarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio

Carpinteiro, Dendrocopos major

Ruinseñor, Luscinia megarhynchos

Carriza, Troglodytes troglodytes

Tordo, Turdus phylomelos, T. viscivorus, T. illiacus, T. pilaris

Rola, Streptopelia turtur

Paloma brava (?), Columba oenas (?)

Freixán, Phasianus colchicus

Labrandeira, Motacilla alba

Cotolovía, Lullula arborea

Curuxa, Tyto alba, Strix aluco

Moucho, Athene noctua

Cabra montesa, Scolopax rusticola (?)

Papaghaio, Oriolus oriolus (?)

Charrela, Perdix perdix

Tecelán, Falco tinnunculus

Ghabilán, Accipitridae

Ave rapiña, Circus pygargus

Santa Baia de Montes (Cualedro):

Bubela, Upupa epops

Merla, Turdus merula

Curuxa, Tyto alba

Pardao, Passer domesticus

Lavandeira, Motacilla alba

Tronillo, Sturnus unicolor

Cuco, Cuculus canorus

Anduriña, Hirundo rustica, Delichon urbicum

Moucho, Athene noctua

Verderolo, Chloris chloris

Pitorrei, Picus sharpei

Candarina (?), non nos diciron nada específico para poder identificala

Perdiz, Alectoris rufa

Carriza, Troglodytes troglodytes

A Paspallá, Coturnix coturnix

Pintasilvas, Carduelis carduelis

Pedreiro, Oenanthe oenanthe (?)

Ghaio, Garrulus glandarius

Cutuluvía, Lullula arborea

Pegha, Pica pica

Cascarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio

Algharia, Genetta genetta

Rato cubeiro, Eliomys quercinus

Toro (Laza):

Pitocego, Quirópteros (morcegos)

Pías (Alta Seabra):

Lavandeira, Motacilla alba, lémbrese que estamos xa na provincia de Zamora

Videferre (Oímbra):

Gato bravo, Lynx pardinus, nada menos que esta especie identificada plenamente: "é mallado (mallado é que posúe manchas), ten medio rabo pelado, subía ás trepolas (trepolas son castiñeiros bravos)"

Tourón, Mustela putorius

Rebisaco, Herpestes ichneumon, identificada plenamene a especie: "é cincento castaño, ollos e orellas pequenas, rabo aguzado"

Bufo, Bubo bubo

Cutuvía das vendimas, Lullula arborea (?)

Choia, Pyrrhocorax pyrrhocorax, recollido de toponimia

Laverca, As Laverqueiras, Alauda arvensis, recollido de toponimia

Chandar os ovos das perdices, Alectoris rufa, para facer os roscos da Páscoa

Lagaria, Algaria, Genetta genetta

Urceira riádega, Erica arborea

Martrasto, Mentha rotundifolia (?)

Pochín, e plural Pochís, Umbilicus rupestris

Olvideira, Morogueira, Arbutus unedo

Arvellas (ervillas, chícharos, guisantes), Pisum sativum

Pateleiro, pendente de identificar, similar á Parietaria juadica, usábse cando doía a barriga, tamén a modo de té por simple gosto, e logo propiedades similares ás da Malvela, Glechoma hederacea, da que dicían:

"Se a muller soubera o boa que é a Malvela

pacería nela coma o boi pace na herba."

Pericón, Hypericum perforatum, usábase en alcol para desinfectar as feridas

Ruda, Ruta graveolens, plantábase do lado esquerdo da entrada das vivendas para que non entrara a xente con malas intencións, e tiña que darcha o propietario que a tivese senón podía secar

Nébeda, Parietaria judaica, chamábanlle así a esta planta

Lomeacos, Limacos, as algas verdes das fontes

Noira, lugar onde crían os coellos, Oryctolagus cuniculus

Toco, lugar onde se acubillan os coellos, Oryctolagus cuniculus

Feitíos, lugar onde esburacan e dexectan os coellos, Oryctolagus cuniculus

Toural, lugar onde defecan os coellos, Oryctolagus cuniculus

Unha recolla curiosa sobre as moscas, Dípteros, e as avésporas, Himenópteros: Os nenos collían unha palla e chantábanlle unha mosca, e dicíanlle logo á avéspora facendo bailar a palla coa mosca: "povís povís povís", e a avéspora collía e marchaba voando coa palla e a mosca

Maraballo, Bicho coroceiro, Lampíridos, a  especie máis coñecida é Lampyris noctiluca

Pelo sendeiro, a penuxe dos pitos dos paxaros cando aínda non teñen formadas as penas, plumas

Cañoto, as plumas dos paxaros xa feitas despoixa de teren a penuxe

Prear, verbo usado para referirse a depredar e non á prea de preada (carroña)

Chucar, para referirse a chocar os ovos os paxaros, incubar

Había os seguintes ditos recollidos polo Zunín:

"Paxariño de sentido

pro entroido xa ten o nino."

E o outro relacionado con este:

"Paxariño de coidado

pra Páscoa xa ten criado."

Logo un conto de paxaros tamén recollidos polo Zunín en Videferre:

Cando era na época de Semana Santa dicían que o Chinco (Fringilla coelebs) era amigo de Cristo, porque cando viñeran os romanos preguntar por il (por Xesuscristo) preguntáronlle ao Chinco por il, e entón o Chinco contestoulles: 

"Chin chin,

por aquí non vin."

E despoixa máis adiante apreguntáronlle ao Chazco (Saxicola rubicola), entón o Chazco díxolles:

"Chas chas,

por aquí ben vas."

Terroso (Vilardevós):

Tanxugo, Meles meles

Tanxo, Ficedula hypoleuca

Aguanieves, Vanellus vanellus

Espiño (Oímbra):

Caballero, Oriolus oriolus, e dicíanlle así:

"Caballero de Francia,

Caballero de Francia."

Pita dos nabos (?), dicían que era branca e que era diferente ao Sisón, Tetrax tetrax, poida que se confunda sexos (?)

Rabisaco, Herpestes ichneumon, especie identificada plenamente: Era cincento, tiña os ollos e as orellas pequenas, fozaba entre a matogueira, tiña o rabo aguzado

Lubicán o da boca sangrada (?), un animal mitolóxico para meterlle medo aos nenos, poidese ter un fondo de animal real coma o Lynx pardinus (?) ao recollerse esta designación vernácula para esta especie na aldea próxima de Medeiros

Limacos, as algas verdes das fontes

Tortaraño, Circus pygargus (?), recollido de tonponimia

Amorosiñas, Acacia dealbata

Brinza, Herba dos paxaros (?)

Herba do Demo, Datura stramonium

Nichas, Calluna vulgaris

Carpaciñas, Erica cinerea

A Gudiña:

Lameacos, as algas verdes das fontes

Veigas de Camba (Vilariño de Conso):

Franxo, Falco peregrinus, sacado de toponimia por Vicente Feijoo

Verín:

Pitorrei negro, Dryocopus martius, de dous testemuños diferentes

Parrucos, Anas platyrhynchos, lémbrese que en galego é Parrulos e en portugués é Parrecos

Xougar, chámanlle así a coller coa man as troitas, Salmo trutta

Manta, chámanlle así ao cardume de peixes, Ciprínidos

O Pedro, Canis lupus, esta é a forma coma se lle  adoita nomealo nos contos tradicionais galegos recollidos toda á volta de Verín. Logo están o Xan o Oso, Ursus arctos, e a María ou Marica (?), Comadre ou Señora Comadre á Zorra ou Raposa, Vulpes vulpes. Ao Pedro adoita representarse coma afouto mais chaíñas e incauto, e era mangoneado pola Marica que era sempre máis arteira aínda que sen malas intencións, e o Xan era un grandeiro lambisqueiro e bondadoso. Baseado nuns contos de Rafa Castro e Carmiña Gómez

Agora uns contos da Zorra, do Lobo e do Galo, recollidos na Pena do Souto e o segundo tamén similar en Castrelo de Abaixo (O Riós). Son estes:

A Señora Comadre e o Señor Compadre:

Ía un día a zorra baixando cara O Mente dende A Pena do Souto. Alí metérase na casa da tía Ghesusa, e fartárase a comer papas que había deixado a muller nun pote na lareira porque aínda estaban quentes, e, mentres arrefecían, fora á horta aproveitar pra sachar unhas verzas. A zorra entrou pola cortiña, subíu as escaleiras e meteuse directa na lareira onde víu o pote coas papas e púxose a comelas. Papou e papou. Seica colleu unha fartura do demo. Logo ía tan chea que non daba nin camiñado, e parou a deitarse un intre. Estaba coa barriga chea e cos fuciños todos untados.

A zorra estaba estonballada durmindo ó sol pros prados de Valdemuíño e cadrou de pasar por alí o lobo. E este díxolle:

-Ai señora Comadre, que fai aiquí?

-Señor Compadre, que mala estou!

-Pois se quere lévoia ó lombo.

-Señor Compadre, pois si que me leve!

-Pois monte que a levo, Señora Comadre.

Logo, cando se víu toda cómoda no lombo do lobo ía cantando:

"María arteira,

María arteira,

farta de papas

e vai cabaleira."

-Señora Comadre, que é que dice?

-Que o cabreiro de San Lourenzo anda en Tras da Portela.

Chegaron a Tras da Portela e o cabreiro non estaba alí. E o Lobo dicíalle:

-Señora Comadre, o cabreiro xa non está!

E ela contestáballe:

-Señor compadre, o cabreiro está no souto de Ramisquedo.

E, claro, chegaron a Ramisquedo e o cabreiro tampouco estaba. E entón o lobo dicía:

-Señora comadre, que o cabreiro xa non está en Ramisquedo!

E a zorra contestáballe:

-O cabreito xa está entrando no pobo de San Lourenzo.

E aí acaba o conto sendo a zorra levada a costas pra onda ela quería, pra o souto de Ramisquedo.

A Zorra e o Galo:

A tía Ghesusa da Pena do Souto traía as pitas na cortiña. Veu a zorra e marchoulle co galo. E ía con el na boca cara a Devesa da Mariña. E era no tempo das castañas. E o galo díxolle á zorra:

-Señora Comadre, ha que non é capaz de dicir: cuanta castaña?

Entón como a zorra quería ser tamén espabilada, abríu a boca para dicir cuanta castaña, e entón o galo víuse ceive e voou pros carballos de Val do Muíño.

Entón a zorra quería cortar o carballo co rabo pra collelo, e dicía:

"Serra meu rabo

se queres comer galo."

Llo galo dende enrriba dicía:

"Dioschemelibre

de fouce e machado,

que o rabo da zorra

non corta o carballo."

Oímbra:

Parrucos, Anas platyrhynchos, o mesmo que en Verín, e lémbrese que en galego é Parrulos e en portugués é Parrecos

Camba (Laza):

Cazoleta, Mustela nivalis, dicíanlle así:

"Se te pica a Cazoleta

colla a aixada e a aixadeta."

Lucenza (Cualedro):

Melisendra, Melixendra, Parus major (?), recollido de toponimia

Castrelo de Abaixo (O Riós):

Corticeira, Quercus suber

Abelotas, as landras dos Quercus

Érvedo, Arbutus unedo, o que dá os morogos

Do Lobo, Canis lupus signatus, dicían o seguinte: "o lobo catro días come terra, os seguintes catro come herba, despoixa catro días come carne, e os seguintes catro a descansar, perguizán"

Rebordechao (Vilar de Barrio):

Lavandeira, Motacilla alba

Azulana, Emberiza cirlus, E. spp.

Pito verdeal, Picus sharpei

Pitorra, Scolopax rusticola

Xenciana, Gentiana lutea

Parada da Serra (A Gudiña):

Chimpafigos, Oriolus oriolus

Nocedo do Val (Castrelo do Val):

Bísbaras, bolboretas nocturnas, Lepidópteros Heteróceros

San Cristovo de Medeiros (Monterrei):

Verrogaio, Oriolus oriolus, recollido por Rafa Castro

A Xironda (Cualedro):

Arzán, Lavandula stoechas

Pericón, Hypericum perforatum

San Lourenzo ( A Gudiña):

Veado, Cervus elaphus, recollido en toponimia, lémbrese que o nome común oficial para esta especie en portugués tamén é veado

Cornwal (United Kingdom):

Gwennel, Hirundo rustica, ata se recolleu este nome en córnico grazas a Louis James de Escornabois (Trasmiras)

Ghoián (Tomiño):

Recolleuse o seguinte dito:

"Cando chegha a primavera

e o campo está florido,

se queres ovos de Cuco

procura niño de Pisco."

Cuco é Culus canorus e Pisco é Erithacus rubecula

A Madanela (Monterrei):

Peliño endeu, é a penuxe dos paxaros cando aínda non teñen penas, plumas

Cazcarrollo, Lanius meridionalis, L. collurio

Chasco, Saxicola rubicola

Paporroibo, Erithacus rubecula

Pegha, Pica pica

Pigharoo, Garrulus glandarius

Pardal, Pardaul, Passer domesticus

Tronillo, Sturnus unicolor

Rola, Streptopelia turtur

Carriza, Troglodytes troglodytes

Cotolovía, Lullula arborea

Laverca, Alauda arvensis

Gralla, Corvus corone

Corvo, Corvus corax

Lavandeira, Motacilla alba

Tecelán, Ataíño, Falco tinnunculus

Ghabilán, Accipitridae

Pombo, Columba palumbus

O Paspallá, en masculino (?), Coturnix coturnix

Pena do Souto (O Riós):

Tanxugo, Meles meles

Abafar, dicíase cando se che quitaba a fala porque te miraba o Lobo, Canis lupus, antes de velo ti a el, a este abafar tamén se lle chamaba o vento ou o aire do lobo e era transmitido pola súa mirada. Ao son que emite o Lobo díselle ouleo ou ouveo

Pita das touzas, Scolopax rusticola

Labaza, poida ser Arctium lappa (?)

Fionllo, Foeniculum vulgare

Lirio do río, Iris pseudacorus, collíase florido para botárense no chan ao paso dalgunha celebracion relixiosa en honor á Virxe María

Trez (Laza):

Uz reádega, Erica arborea, non era boa para os torgos, collíanse os guizos

Queirugha, Erica australis, a dos torgos

Nichas, Erica cinerea

Camparillos, Calluna vulgaris

Corvo, Corvus corax, só para esta especie de córvido de grande tamaño, identificábano moi ben, aos outros córvidos chamábanlles Cornexas, Corvus corone

Agradécese a todos os que acompañaron, recolleron e dixeron toda esta información xa que ser é deles, entre outros o Zunín, Xosé Pérez, José Manuel Rodríguez, Bruno Rúa, Vicente Feijoo, Louis James, Nica Palomares, Rafa Castro, Pepe Cruz, Carlos Augusto Matías, Celso González, Sergio González, Orlando Prado, Chela Reigada, Carmiña Gómez, Ana Prado, Corona Requeijo, Saltón de Rebordechao, e a tódolos veciños das aldeas que partillaron connosco os seus saberes. Moitísimas grazas!

Tanxugueiras

CORRIXIDO E AMPLIADO

O 29 DE XANEIRO DE 2022

As cantareiras galegas Tanxugueiras están no refacho musical. O nome que lle puxeron ao grupo seica lles vén dun microtopónimo de Fumaces, do concello do Riós (en Galicia Nomeada aparece como As Teixugueiras porque esa é forma etimolóxica, pero na fonética está recollida a pronuncia local [tanxugueiras]. Cómpre subliñar que a microtoponimia do Concello do Riós (máis de 4.200 nomes) foi recollida hai moitos anos por Vicente Feijoo Ares, o actual coordinador do proxecto Galicia Nomeada e membro do Seminario de Onomástica da Real Academia Galega.

As Tanxugueiras sería, por tanto, un zootopónimo, isto é, un nome referido a un animal; neste caso, ao teixugo ou tanxugo, como se pronuncia tamén nesta zona do sueste ourensán e na rexión portuguesa de Trás-os-Montes. Os lugares que levan este nome, Teixugueiras ou Tanxugueiras, están motivados pola existencia de tobos ou tocos onde aniñaban e se agochaban os teixugos.

Un teixugo, tanxugo, Meles meles, é un mamífero carniceiro da familia dos mustélidos de pelo longo e espeso, agrisado no lombo, negro nas patas e no ventre, e abrancazado con dúas listas negras que van desde o fociño ata detrás das orellas, que vive en tobos profundos e ten costumes nocturnos.

Tanxugo é entón o nome vernáculo tradicional na aldea de Fumaces, variante do nome máis común en galego de Teixugo.

Na mesma rexión de Monterrei tamén se recolleu este nome tanxugho, desta vez con gheada, e a variante tenxugho, na aldea de Mandín, no concello de Verín.

Tamén temos o topónimo As Tanxugueiras no Navallo, e As Tanxigueiras en Mañoás, ambos os dous no concello do Riós. Na aldea da Pena do Souto, do mesmo concello, a este animal chámanlle tanxugo.

Na aldea de Rexoxende, no concello de Vilardevós, tamén existe unha paraxe chamada A Tanxugueira e, alí, aínda está viva a palabra tanxugo para referirse a este animal. Neste mesmo concello, pero no territorio da aldea de Terroso, localizamos outra paraxe denominada A Tanxugueira.

Na microtoponimia de Oímbra, tamén se rexistra As Tanxugueiras.

En San Lourenzo do concello da Gudiña hai a paraxe As Touxigueiras.

En Viana do Bolo, existe este mesmo topónimo As Tanxugueiras no termo territorial de Santa Mariña da Ponte.

Como se pode apreciar, é un topónimo moi común nesta parte de Galicia con esa variante distinta á forma etimolóxica.

Fóra das nosas fronteiras, tamén rexistramos a variante tasugo na zona portuguesa de Miranda do Douro, en idioma mirandês; na rexión do Alto-Tâmega portugués, rexístrase a variante teixugo ou texugo; e, por medio das redes, recolleuse o nome de tasugo en Palencia, quizais sexa un eco da lingua astur-leonesa.

Tanxugo, Teixugo, Meles meles

Estas cantareiras internacionais afirman nunha entrevista á RAG que escolleron este nome inspirándose na toponimia oral, tras escoitarlle este nome a un amigo natural da aldea de Fumaces, Fernando Chao (coñecido tamén como Fernando Fumaces). Gustoulles Tanxugueiras pola súa sonoridade e porque “ese sería o nome perfecto para un grupo de mozas que se xuntan por diversión e amor á música, moi lonxe do medo ou de calquera cousa que faga mal”.

Atinaron de cheo polo singular comportamento, personalidade e sons deste fermoso e admirado animal que están narradas máis adiante neste artigo.

Tanxer tamén ten o significado de tocar instrumentos musicais tradicionais galegos; á parte de estimular o gando para que camiñen os animais; e logo coma sinónimo de carpir, chorar, podendo asimilarse á voz, o canto, o bruar, do tanxugo, teixugo, sen poder asegurarse isto, só por relacionar posibilidades (porase o seu tanxer, o seu son, no final do artigo).

* "O nome deste animal, teixo ou teixugo, procede do latín tardío TAXO, TAXONIS, aínda que non se coñece con certeza a súa orixe, que podería vir dunha suposta forma xermánica *thahsus ou do gótico *thahsuks. O nome científico é Meles meles, sendo o único membro da familia dos mustélidos (á que pertencen armiños, londras, visóns e martas, entre outros) clasificado neste xénero, que toma o seu nome da palabra latina para lle chamar ao mel, xa que é sabido que esta substancia, mais os insectos, son os manxares favoritos do teixugo. Tanxugo é, por tanto, unha variante local da forma etimolóxica teixugo, no idioma galego", afirma o lingüista da RAG, Vicente Feijoo, natural do Riós.

* Katuro Barbosa di o seguinte respecto da etimoloxía do nome teixugo:

"Parece que provém de TAXUCUS, diminutivo de TAXUS, palavra latina que pode ser cognato ou estrangeirismo em latim proveniente do germânico ðaðsu- ou thathsu- que procede por sua vez duma raiz indo-europeia, teks- ou tex- que significa fabricar, tecer... Deve ser porque "fabrica" ou "tece" literalmente a covinha onde vive...".

De facto os tanxugos, teixugos, entretecen unha rede de tocas baixo terra de moita lonxitude nos que posúen varias saídas ou entradas, dende unhas poucas até preto da decena, e responde o seguinte:

"Entretecido é a palavra chave, derivada de tecido e esta dessa raiz tax- ou tex-..."

Aliás a palabra tanxugueira sería entón:

"Teixugueira ou texugueira é o lugar onde vivem os teixugos ou texugos, sendo tenxugueira ou tanxugueira uma variante dialetal ou local da forma supra-dialetal usada como forma padrão."

* Capelurso Carboeira di o seu parecer respecto da etimoloxía de teixugo:

"A mim convence-me mais a teoria da continuidade onde teixo (árvore) e teixo (animal) nascem do mesmo conceito "dureza'.
Perceba-se que teirugo, tarugo e teixugo são o mesmo conceito, e sem aventurar muito a mesma palavra raiz com distintas realizações. Confronte-se com teiró e as tantas variantes, teiroa,  teiruga...., da peça do arado onde vai a relha, e mais: a teiró primária que antes do Bronze era o pau duro que furava a terra sem relha metálica.
Não por outra razão seria que o teixo, teixão, teixugo tem o nome de porco-teixo, onde o modificador teixo não está a descrever a cor, pois não é teixa a sua pelagem. A hipótese é que porco-teixo estaria a falar dum porco-duro, dureza da sua carne e coiro.
Para remarcar isto mais: a árvore, o teixo, tem um nome muito explícito: teixo-ramo. Uma das características da madeira do teixo é a sua dureza, então sim a cor teixa nasceria da cor do teixo, mas o teixo seria tal o seu nome por esta ideia de dureza que em fóssil ficou no adjeitivo teixugo/ teirugo/tarugo "duro"."

* Conchita Fernández López di o seguinte sobre o topónimo tanxugueira e o nome teixugo:

"Topónimo orensanopontevedrés rarillo, porque no se recoge en el Nomencl. En Lugo y Coruña recoge unos quince Teixoeiras, As Teixoeiras. En Cuenca hay una Taxuguera, y 'taxugo' está en el dic de la rae. En nuestra zona el 'teixugo' se conoce sobre todo como 'porco teixo'. Existe el ap. francés Teisonnières.
Si el tejo (taxus) y el tejón (taxucus, o vulgar *taxonem) tienen algo que ver podría ser lo espeso y tieso de su cobertura: las hojas o el pelo. En griego dasýs (comparable a la forma germánica citada en el artículo) significa 'peludo' o 'de espeso follaje', y en latín 'tegere' tectum es 'recubrir', proteger: techo, al. Deck. No es una correlación muy simple pero también el suf. -ucus es infrecuente, y se da en la planta del saúco/ jabugo: sambucus  o la lactuca: leituga, que tiene 'leche'. Entonces hasta el color 'teixo', del pelaje de muchos animales, podría asociarse."

No tocante desa -x-, e non -s-, de Taxugo en castellano responde o seguinte:

"Puede ser un cultismo o una grafía conservadora, como se da en el apellido Ximénez, o Texeira (calle en Madrid: Pedro Texeira) en Texas o México, y la pronunciacion sería probablemente parecida a [tajuguera] ??"

"*tejugo: *tejuguera sería el resultado más regular en cast. del latin 'taxucus'."

É mesmo curioso isto, que permaneza esa designación en toponimia castellana, unha posible orixe... E cal?

* Agora vaise poñer unha oipinión persoal, sen serse ningún especialista, e, aínda que xa falaron os verdadeiros lingüistas, vaise plantexar isto só a modo de dúbida:

"A saber entón se o nome tanxugo, teixugo, tivese mesmo relación coa árbore teixo (Taxus baccata) ou co verbo tanxer ou a saber. Un deles sería variación do outro, mais cal de cal. Persoalmente téñense recollido ámbolas dúas designacións e con variantes dialectais. Puidese ser entón que tanxugo fose unha forma primitiva da logo evolución para o nome teixugo, tal coma acontece co nome morcego e a súa forma máis arcaica de muricego, recollida tamén nesta bisbarra de Monterrei? Ou é que Tanxugo puidese ser simplemente unha variante local de Teixugo tal como afirman os especialistas? Desculpai polo plantexamento."

Despois de ver todas estas opinións, aínda cómpre investigar outras variantes do nome do animal que poidan existir por Galicia adiante. O artigo está aberto para calquera que queira achegar información e retirar ou modificar posibles erros ou imprecisións. Isto só é unha interpretación propia con achegas doutras persoas coas que puiden falar, algún deles expertos na materia.  

A continuar póñense uns enlaces á páxina web Portal das Palabras:

Tanxugueiras, palabra do ano 2021:

https://portaldaspalabras.gal/tanxugueiras-palabra-do-ano-2021/

Palabras do día: teixugo:

https://portaldaspalabras.gal/lexico/palabra-do-dia/teixugo/

Voces de aquí e acolá: teixugo, porco teixo e melandro:

https://portaldaspalabras.gal/lexico/allos-con-bugallos/voces-de-aqui-e-acola-teixugo-porco-teixo-e-melandro/

Chéganos unha última opinión sobre a etimoloxía do nome tanxugo, provinte do recoñecido lingüista internacional Tomás González Rolán. É o seguinte:

"El Diccionario etimológico de los grandes latinistas franceses  A.  Meillet y A. Ernout señalan, efectivamente,el origen germánico de taxo, -onis, pero en cuanto al término taxus no encuentran correspondiente claro. Es posible que la nasal que se introduce en palabras como tanxugueiras o tanxugo, esté relacionada con los verbos latinos tango, tangere y taxo, taxare, que es un frecuentatico-intensivo  del anterior , con el sentido de tocar, tanto en el sentido físico (un instrumento) como moral, o también de hacer alusión, etc."

"A. Ernout-A. Meillet, Dictionnaire Étymologique de la Langue Latine. Histoire des mots (4ª edición), París, Librairie C. Klincksieck, 1959."

Grazas, ante todo, ás Tanxugueiras pola música que fan, polo que representan para o pobo galego e por levar os nosos mictopónimos polo mundo adiante, e recollérendes de maneira indirecta unha variante do nome deste fermoso e varudo animal.

Deséxasevos moito éxito, pois sodes boísimas!

https://youtube.com/c/Tanxugueiras

É de agradecer a Vicente Feijoo Ares pola revisión do texto e a recolla da toponimia do concello do Riós, e a Galicia Nomeada https://galicianomeada.xunta.gal/sixtop/inicio; á Tati e ao Rafa os datos solicitados; aos informantes por medio das redes sociais, en especial a Katuro Barbosa coma experto no galego da lusofonía, o mesmo que Capelurso Carboeira (peço desculpas por não escrever com grafia portuguesa); a Marco Fachada de Chaves coma naturalista da região do Alto-Tâmega transmontano e galego; a Ruth Nóvoa da Voz de Galicia polo seu interese e divulgación; a María Salgado de Mañoás, a Vanessa Saraiva de Rexoxende, a Celso González de Terroso, a Irene Bakea de Perní, a Conchita Fernández López, a Miguel de Verín, e outros; ao pobo, aos veciños de  Fumaces por manter viva a tradición oral e musical (coas súas cantigas de aleilou)  e a súa íntima relación co medio rural e natural; a Xan Manoel Aparicio por poñernos en contacto; ao latinista Tomás González Rolán; a Fernando Fumaces por orientar na inspiración do nome do grupo; e, como non podía faltar, nin ser doutro xeito, ás propias Tanxugueiras: https://tanxugueiras.com/. Muchas gracias, muito obrigado, moitas grazas a todos, todas.

Tamén é para vós, a quen vos interesou, e para os veciños das localidades citadas xa que os nomes ser son deles, ou nosos, ou de todo o mundo. Agradécese.

(Este artigo segue pendente de revisións, ampliacións e modificacións).

Para rematar vaise dicir que na cultura popular e na tradición oral galego-portuguesa o Teixugo, Tanxugo, era visto coma un animal bravo, fermoso e baril, mais afouto coma poucos, por isto era moi respectado. Polo seu carácter indomable hai o dito "ser terco coma un teixugo", e por ser moi forte e rexo din "ser duro coma un teixugo". E chámase 'teixugo' a alguén que ten un carácter rebelde e indómito.

Ben, pois aquí vos fica o tanxer do Tanxugo:

Belido e fascinante animal!

Não há fronteiras. Moitas grazas, Tanxugueiras.

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2022/01/16/span-langgltanxugueiras-mais-alo-da-musicaspan/0003_202201O16C2991.htm

Para quen queira, aquí pode descargar o artigo completo deste blog:

https://docs.google.com/document/d/1d7wY8q4E6V10l2WtitoqGqPxUuti8-PGYfGWclPjOyw/edit?usp=sharing

Nomes vernáculos de Aves e demais Fauna recollidos en Castrelo de Abaixo

Nomes vernáculos de Aves e demais Fauna recollidos en Castrelo de Abaixo, post publicado no blog Castrelo de Abaixo:

https://castrelodeabaixo.blogspot.com/2021/08/nomes-vernaculos-de-aves-e-demais-fauna.html

REVISADO E AMPLIADO

O 15 DE SETEMBRO DE 2021

A continuar imos pór uns nomes vernáculos de Aves e demais Fauna recollidos en Castrelo de Abaixo e publicados no seu día no blog Verín Natural, alén de máis aportacións.

Isto é o que se recolleu ata o momento:

Insectos:

Barrosiño, Coccinella septempunctata, coccinélidos, dicíanlle así:

"Barrosiño, voa, voa,

polas calles de Lisboa

que che hei dar pan e cebola".

Na Arzoá dicíanlle así:

"Barrosiño, voa, voa,

que ao parar na miña casa

heiche dar pan, viño e cebola".

Fedegosa, insecto hemíptero, a especie máis coñecida é Nezara viridula, cheira moi mal

Faldracadela, insecto dermáptero, a especie máis coñecida é Forficula auricularia, dicían que se se che metía unha Faldracadela nun ouvido quedábase un xordo, non é certo, é só unha crenza infundada

Bicho relumbrón, lampíridos, a especie máis coñecida é Lampyris noctiluca, emiten luz pola noite, bioluminiscencia

Carballesa, Mantis religiosa, Empusa pennata, dicíanlle así:

"Carballesa pon a mesa,

pona alta, que se vexa".

Cabra louca, Gerris lacustris, andaban nos pozos de rega

Vaca loura, Berberomeloe majalis, tamén Physomeloe corallifer ao aparecer esta especie rara na zona

Polboretas, lepidópteros, bolboretas en xeral, tanto ás nocturnas coma ás diurnas, nunca atopamos nome específico para calquer especie de lepidóptero dada, existía a crenza de que ao rondar unha Polboreta nas luces do interior da casa pola noite era sinal de que en breve se ía recibir unha carta

Morrión, morriós en plural, larvas de lepidópteros, eirugas de bolboretas, poida que tamén outras eirugas de insectos, tamén sinónimo de verme, é exemplo: "os morriós das mazás"

Gaiteiros, odonatos, libeliñas e cabaliños do demo indistintamente

Escarabellos, coleópteros

Avésporas, himenópteros

Saltón, saltós en plural, ortópteros a escepción dos gríllidos

Grilo, Gryllus campestris, outros gríllidos, 'capábanse' cunha palla

Miriápodos:

Cempatas, escolopendromorfos, a especie máis coñecida é Scolopendra cingulata, a súa picadela é moi dolorosa

Moluscos:

Lerme, moluscos gasterópodos de diferentes grupos, a especie maís coñecida é Arion ater, de cor negra, aínda que hai moitas máis especies difíciles de identificar

Caracol, en plural caracois, moluscos gasterópodos, a maioría son da Familia dos helícidos, a especie máis común é Helix aspersa

Anélidos:

Mioca, Lumbricus terrestris

Arácnidos:

Alacrán, Buthus occitanus, a súa picadela é moi dolorasa

Anfibios:

Salamanca, Salamandra salamandra, poida que tamén Triturus marmoratus e Lissotriton boscai xa que había as da terra e as da auga respectivamente, teñen algo de toxicidade, sobre todo as de pintas amarelas, Salamandra salamandra, pero non son perigosas para os humanos

Sapo cunqueiro, Bufo spinosus, estaba o dito de que "cando nacía un sapo nacía unha sapa", referíndose a que cando algunha presoa tiña algún defecto sempre había outra con semellanzas a ela. Dicían que se che mexaba un sapo ou se tocaba por onde andivera un saíache 'goxo', crenza infundada, a toxicidade do sapo cunqueiro non traspasa a pel humana e é moi feble, só se inocularía polas mucosas e a reacción sería un pruicio leve. Tamén había unha oración para esconxurar o goxo, recitábase mentras se fretaba un miolo de pan facéndo cruces sobre a zona afectada e ao rematar tirábaselle este miolo ás pitas para que o comeran, dicía así:

"Goxo, goxiño,

vaite deiquí,

o miolo do pan

vai tras de ti,

se eres de cobra

mítete á cova,

se eres de salamanca

mítete á barranca,

se eres de sapo ou lagarto

mítete ó buraco.

Un Padrenuestro ionha Avemaría

á honra de Dios e a Virghen María".

Sapa, Alytes obstetricans (?), de pequeno tamaño e canto nocturno moi entrañable

Rana, un castelanismo, Pelophylax perezi, a verdadeira 'rana', a que se comía, era a que tiña no lombo unha risca verde, a outra era a que chamnaban Rana cruzada

Rana cruzada, Hyla molleri, Rana iberica, podían ser estas dúas especies ou só unha delas, non nos souberon identificar certo, no entanto a máis común na zona é Rana iberica

Cágados, larvas de anfibios

Réptiles:

Ladra (?), Tarentola mauritanica, poida que aquí non se lle dé esta designación a esta especie, o máis correcto acho que sería Lagartiña, nome xenérico compartido con lacértidos dos xéneros Podarcis e Psammodromus, tamén se recollera o nome de Dragón pero de clara influencia da emigración ao ser unha designación dada na Cataluña e outras partes do Mediterráneo español. En Castrelo de Abaixo recolleuse unha crenza popular sobre estas Ladras, viña a dicir que traían boa sorte, está publicada no seguinte enlace: https://verin-natural.blogspot.com/2012/08/unha-crenza-popular-sobre-as-ladras.html

Escouparón, Blanus cinereus, referíanse a este especie en concreto con este nome dándolle aos lagartos ápodos ou semiápodos a designación de Esóupolos, esta especie debería levar o apelido de "Escouparón cego" para non confundirse con outras designacións de Escouparón en localidades próximas, ademáis foi o nome común escollido polos herpetólogos para designar a especie en galego xa que esta especie só está presente en Galicia nas zonas máis mediterráneas do Búbal, Támega e Mente da bisbarra de Monterrei

Escóupolo, Anguis fragilis, Chalcides striatus, tamén se recolleu o nome de Liso pero debe ser unha introdución recente doutra lingua peninsular reflexo da emigración a outras rexións da España

Lagartas, Lagartiñas, Podarcis lusitanica, Psammodromus algirus

Serpes, é máis frecuente aínda chamarlles Culebras, en castelán, en frases feitas populares díselle Cobra, estes nomes refírense aos colúbridos en xeral, as culebras din que 'muran' moi ben, do verbo murar, cazar ratos, no entanto pese a seren beneficiosas están mal vistas e ata se matan, as únicas especies de serpes velenosas son as víboras, Vipera spp., na zona non se atopou presenza nin testemuño destas especies, en Castrelos dixéronnos que nunca as viran por aquí pese a coñecelas xa que nos contaron que si que as había polo Tameirón da Gudiña, onde as vían ao ir á seitura, alí está constatada a súa presenza, de facto nestas zonas onde aparece chámanlle Bicho de cordón, Bicho d'ascada, poida que incluso Bichorro, sería a da especie Vipera latastei. Tamén hai un topónimo que se chama Ós Quiobros, en zonas próximas da Mezquita ou o Tameirón chámanselle quiobras ás culebras

Lagarto, Timon lepidus, poida que co específico Lagarto arnal (?), diferenciándose así de Lacerta schreiberi que era máis pequeno e andaba nas beiras do río

Mamíferos:

Zorra, Vulpes vulpes, tamén Raposa pero o máis común era chamarlle Zorra en feminino. Á zorra nos contos populares chamábaselle como "Señora Comadre". Dicían que moitas veces víanse nos prados cazando grilos. Comíase, contaban que houbo quen a comeu dicíndolle que era lebre. Falaban que se se trataba de matar unha zorra esta defendíase mexándote, dicía unha historia, contada coma real, que un labrego ía por un camiño e lle saíra a zorra, levaba un sacho ao lombo e tratou de darlle con el, seica a zorra mexouno por tres veces nas pernas e non a deu matado. Sempre se vía como arteira: https://rexiomontanos.blogspot.com/2020/11/uns-contos-da-zorra.html

Cando saía o sol nun día chuvioso dicíase que estábase casando a zorra, "estase casando a zorra", noutras partes de Galicia a esta condición atmosférica chámaselle Orada e Enxairo, e recitábase:

"Chove e chuvisca

na casa da brisca,

chove e fai sol,

cásase a zorra,

ímoslle á boda

e comémola toda".

Lobo, Canis lupus, do lobo dicían que  "un día comía terra, pro outro comía aire e pro outro comía carne, e ó cuarto descansaba". Falábase do "vento do lobo" que consistía en que se el te vía a ti antes de que ti o viras a el, arrepiábaseche o corpo e púñaseche o cabelo requichado, podería ser algo semellante ao que se coñece como 'horripilación', esclusivo dos grandes simios e homínidos. Cando alguén viña con cara de asustado dicíanlle: "Parece que viches ó lobo". Cando un neno comía a carne sen pan dicíanlle: "Comes coma o lobo". Tamén estaba o dito: "O lobo sempre sigue os camiños" co mesmo significado que "quen busca atallos, busca traballos". En Castrelos hai o topónimo Ó Pozo do Lobo

Oso, Osa, Ursus arctos, ían ás colmeas do mel, xa non lembran velo, só o coñecen de ouviren falar del. Nomeárono como o Oso mais pode que fose a Osa, en feminino, xa que na toponimia aparece como tal, en Castrelo de Abaixo existe a 'pala', oquedade natural nunha fraga a modo de acubillo, chamada A Pala da Osa

Ourizo cacheiro, Erinaceus europaeus

Doniña, Mustela nivalis, había os seguintes ditos:

"Doniña bonita,

cazola queimada,

mataches o home

coaquela machada".

"Doniña bonita,

criada do cura,

... (?) e continuaba dicindo algo con retranca contra os curas".

Furón, Mustela putorius

Toupa, Talpa occidentalis, esta especie que temos aquí é endémica do oeste e centro da Península Ibérica. Dicían que "o sapo deulle o rabo á toupa e a toupa deulle os ollos ó sapo", de aí ven o dito "trocar os ollos polo rabo", é dicir, cambiar unha cousa, boa, non tan boa ou mala, por outra pior

Lirón, en plural é lirós, Rattus norvegicus, R. rattus

Lirón da auga, Arvicola sapidus, comíanse, andaban nos pozos de rega

Teixugo, Meles meles

Londra, Lutra lutra, víanse incluso nos regueiros índo para A Arzoá

Ghabalí, Sus scrofa, en castelán, na escrita con gheada, designación recente, en tempos debía ser unha especie escasa pola presión humana no medio natural e á ocupación do territorio para cultivos, a forma máis correcta en galego é xabaril ou porco bravo, aínda que tamén se admite xabarín como menos recomendable

Ratos, roedores en xeral, a especie máis común nas casas é Mus musculus, hai varias especies máis

Corza, Cabra, Capreolus capreolus, Cabra poida que sexa unha designación moderna, máis correcto sería Corza, de facto en Castrelos hai o topónimo Valdecorzas, no entanto debeu ser unha especie escasa en tempos pasados debido á intensa presión humana no medio natural e á ocupación do territorio para cultivos

Coello do monte, Oryctolagus cuniculus

Lebre, Lepus granatensis, especie moi perseguida e apreciada para comer, dicían que a súa carne cheiraba moito a 'bravume', chaman así aquí ao bravío

Ardilla, Sciurus vulgaris, nome en castelán de recente introdución, o seu sería Esquío ou Esquilo

Ghineta, Genetta genetta, en castelán, o seu sería Algaria ou Rebisaco

Gato montés, Felis silvestris

Garduña, Martes foina, M. martes, "comían as pitas"

Municegos, Quirópteros, varias especies en diversos hábitats, humanos e silvestres

Peixes:

Trúita, Salmo truta, eran moi apreciadas para comer, collíanse a mau nas preseiras das caldeiras dos prados e muíños

Boga, en principio Psedochondrostoma duriense, no entanto a taxonomía destas Bogas están variando continuamente ao separárense as especies das diferentes cuncas dos ríos

Peixes, para ciprínidos en xeral, Bogas e poida que tamén Squalius carolitertii

Barbo, Barbus bocagei, eran moi sabrosos, esta especie en Galicia só aparece nos ríos da cunca do Douro: Búbal, Mente, Rabaçal (os ríos de Pentes e Barxa) e Támega

Anguila, Anguilla anguilla, especie en perigo de extinción ou pode que xa extinta na zona

Tradicionalmente pescábase tamén con Turuvisco, Daphne gnidium, unha planta con toxicidade natural que se deixaba pisotear nos camiños por onde pasaban as ovellas para logo botala na auga e envelenar as pozas do río, iso deu paso ao envelenamento con lixivia, moi perigosa e destrutiva para os organismos acuáticos

Aves:

Ás aves chámaselles páxaros e non paxaros coma no galego normativo, aos niños díselles ninos, e aos ovos, güevos, un vulgarismo castelanizado. Cando os páxaros abandonan a posta do nino, maiormente por molestias humanas, dise que 'enxeitan', de enxeitar. Para axotar os páxaros dos cultivos púñase un aparello que facía ruído co vento chamado 'tarabela'.

Cuco, Cuculus canorus, dicían que marchaba cando vía as primeiras gavelas da seitura, que non quería traballo, tamén estaba o dito:

"S'o cuco non ven

entre marzo ie'abril,

ou o cuco é morto

ou a fin vai vir".

Cando cantaba o Cuco as mozas casadeiras dicíanlle así:

"Cuco, cuquiño,

rabo de escoba,

cuantos anos me faltan

pra miña voda?".

E logo contaban as veces que cantaba o Cuco que eran os anos que lle faltaban para se casar.

Bubela, Upupa epops, cheiraban moi mal, dicían que comía merda e que facía o nino con ela, non eran boas para comer. Unha historia, din que real, contaba que un veciño lle preguntou a outro: "Como se chama ese páxaro que fai "bu-bu bu-bu"?", o outro contestoulle: "Ai oh!, ti non sabes?, a bubela!", e o primeiro respostoulle: "Merda pra ti e pra ela".

Anduriña, Hirundo rustica, hirundínidos, había un conto para as anduriñas pero non se lembraban del

Perdiz, Alectoris rufa, eran moi apreciadas para comer, collíanse nas leiras de centeo cunha trampa chamada 'ichó', tamén eran moi buscados os seus ovos postos no chau, buscábanse pola Pascua, nesta celebración tocaban as campás toda a noite, e dicíanlle aos mozos que o primeiro que fora tocar as campás era o que ía atoparlle os güevos ás perdices, seica era toda unha festa atopalos

Rola, Streptopelia turtur

Pombo, Columba palumbus

Moucho, Athene noctua, existía a crenza de que si se ouvía cantar un moucho era sinal de que ía morrer algún veciño, tamén pasaba o mesmo con "as señas", é dicir, ver luces estranas pola noite, parecer ver algún defunto, soñar con defuntos, eran sinal de morte, sen embargo se se soñaba coa morte dun vivo alongábaselle a este a vida

Curuxa, Tyto alba, Strix aluco, era páxaro de mal fado, dicían que se se houbía o seu bufido pola noite era que ía haber algunha morte

Goucho, Strix aluco, dicían que cando cantaba pola noite, "buuh-buuh-buuuuh", era sinal de que ía haber algunha morte, cando se pousaba nun tellado dunha casa era sinal de que aí ía morrer alguén

Lavandeira, Motacilla alba, tamén coñecían as Lavandeiras do río, Motacilla cinerea

Pardal, Passer domesticus, antes moi abondosos nos Negrillos, Ulmus minor, unha especie de árbore moi común no pobo no pasado e hoxe extinta en fase arbórea por mor dunha doenza, si que queda presencia en fase arbustiva

Tornillo, Sturnus unicolor

Corvo, Corvus corone, C. corax, estes últimos de maior tamaño e solitarios ou en parella víanse na Fraga do Curral, o seu canto era considerado sinal de que ía morrer alguén

Pega, Pica pica

Gabilán, Accipitridae, rapinas diúrnas en xeral, dicían que sempre houbo un nino de gabilán na Fraga do Curral (fragueiros ripícolas) polo que se identificaría con Falco peregrinus

Torda, Turdus spp.

Merla, Turdus merula, dixéronnos este conto:

Polo mes de xaneiro a merla pedíalle de comer á formiga, e a formiga contestáballe:

"Merla,

andas no vrau de silveiro en silveiro,

chirlo merlo, chirlo merlo,

busca de comer pro inverno".

Chasco, Saxicola rubicola, porque andaba sempre "chisca, chisca"

Vencello, Apus apus, chamábano así porque collía as pallas para facer o nino e atábaas coma se fosen un 'vencello': atadura vexetal para atar os feixes de més ou palla

Escribenta, Emberiza cirlus, E. spp., porque tiña os ovos cunhas manchas que semellaban estar escritos

Verderol, Chloris chloris

Paporrubio, Erithacus rubecula, dicíanlle así:

"Paporrubio, paporrubio,

papea, papea".

Carriza, Troglodytes troglodytes, os seus fillotes chamábanse Carrizos, estaba o dito "ser máis pequeno conha carriza"

A Pazpallá, tamén recolleuse a Pazpallota, Coturnix coturnix, en feminino, cantaba así: "pazpallá-pazpallá", había un dito sobre a pazpallá:

"Pazpallá, pazpallá,

moita palla

e pouco grau".

A Tentenarraíz, Miliaria calandra, en feminino, nome onomatopeico, do seu canto: "tentenarraíz-tentenarraíz"

Azulenta, Prunella modularis, puña os ovos azuis

Cigüeña, Ciconia ciconia, de introdución recente, en castelán, andaban pouco por alí, no entanto hai un topónimo chamado Á Cigoña

Averrapiña, Circus pygargus

Tecelán, Falco tinnunculus, tecía no aire, había uns ditos que dicían así:

"Tece, tece, Tecelán,

técellas calzas ó meu can,

se as sabes tecer ben

téceme outras a min tamén".

"Tece, tece, Tecelán,

tente, tente na raíz".

Bufo, Bubo bubo

Noitevoá, Caprimulgus europaeus, por voar de noite

Grulla, Merops apiaster, castelanizado, o máis correcto sería chamarlle Grou, nome recollido nas proximades, díxose que había tamén outro nome para este páxaro que papaba abellas pero que non se lembraba

Pito verdeal, Picus sharpei

Picapau, Dendocopos major, tamén lle chamaban Páxaro carpinteiro

Cutuluvía, Lullula arborea, dicían así:

"Cutuluvía, vía, vía,

cuanto máis alta

máis asubía".

Cutuluvía do capelo, Galerida cristata, chamábanlle así ás persoas a modo de insulto protocolario non ofensivo, normalmente nos fiadeiros: "Oh, Cutuluvía do capelo !"

Merla truiteira, Cinclus cinclus, dicían que se metía na auga para apañar trúitas e peixes, en realidade é unha especie insectívora

Chincho, Fringilla coelebs, hoxe en día hai un veciño con este alcume "o Chincho"

Picanza, Lanius spp.

Rabolargo, o máis seguro é que sexa dado a Aegithalos caudatus

Pigarra, Garrulus glandarius, tamén recollimos para esta especie o nome de Gaiomonte, variante da outra designación en galego de Gaio

Avión, Oriolus oriolus, din que existía o costume de dicir entre os mozos: "Avión, pronde vas ?"

Pintasilva, Carduelis carduelis, recolleuse tamén o nome de Picacardos que poida que sexa un nome contaminado doutras rexións, no entanto escoitouse chamar Picacacardos a dúas persoas diferentes sen parentesco algún

Naviñeiro, Linaria cannabina, "depenicaban as uvas nas viñas, e ían ás boas"

Choia, Pyrrhocorax pyrrhocorax, "andan 'chorando' cando vai nevar, barruntan a neve"

Rousinol, Luscinia megarhynchos

Arruñador, Certhia brachydactyla

Pedreiro, Phoenicurus ochruros

Águila, Accipitridae, nome que de seguro é de recente introdución, non debían ser comúns na zona as aigas, Aquila chrysaetos, aínda que se ven de forma ocasional, hai un topónimo que se chama A Aguieira

Había unha rapina diúrna que era Perdigueira, comía os perdigóns das perdizes, pode que fora a mesma Averrapiña, Circus pygargus (?)

Foleca, identificouse coma Sylvia undata, non se recolleu nome para Hippolais polyglotta que noutras zonas lle chaman así

Millarengo de papada, Serinus serinus

Meixengro, Parus major, Cyanistes caeruleus

Papamoscas, Ficedula hypoleuca, este nome pode estar contaminado, a designación para esta especie recollida na Arzoá e en Castrelo de Cima é Trallón

Picopeixe, Alcedo Atthis, dicían que cazaba insectos e cabras loucas pola tona da auga do río, non mergullaba, non era moi común, no entanto estarían confundidos, este páxaro non é insectívoro senon piscívoro, de facto da merla truiteira dicían que pescaba trúitas e tampouco é verdade, esta si que é insectívora, unha simple confusión entre ambas especies.

O Páxaro, Accipitridae, chamábanlle así ás aves de rapina diúrnas, de tamaño grande, que levaban as pitas, a saber que especies serían

Millarengo ou tamén Millarenga, Linaria cannabina

Cágado, non soubemos identificar a especie, era ruín, case só tiña rabo, toda ela era da mesma cor castaña, andaban polas barreiras

https://verin-natural.blogspot.com/2020/02/nomes-vernaculos-para-as-xoaninas.html

https://verin-natural.blogspot.com/2019/12/nomes-vernaculos-para-as-lermes.html

https://verin-natural.blogspot.com/2019/11/nomes-vernaculos-para-as-pintegas.html

https://verin-natural.blogspot.com/2019/10/nomes-vernaculos-para-as-fedegosas.html

https://verin-natural.blogspot.com/2019/07/sobre-os-nomes-dos-vagalumes.html

https://verin-natural.blogspot.com/2018/03/dermapteros-na-cultura-popular.html

https://verin-natural.blogspot.com/2018/03/e-mais-recollas-de-nomes-vernaculos-de.html

https://verin-natural.blogspot.com/2016/10/conversando-sobre-ladras-landras-lascas.html

https://verin-natural.blogspot.com/2012/08/unha-crenza-popular-sobre-as-ladras.html

https://verin-natural.blogspot.com/2008/06/nomes-vernculos-da-comarca-de-vern.html

https://rexiomontanos.blogspot.com/2020/11/uns-contos-da-zorra.html

Moitas grazas aos informantes, continuaremos coa pescuda en Castrelo de Abaixo de maís nomes vernáculos de Fauna que falten ou que estén errados, tamén contos, lendas, crenzas, historias ou ditos.

Se coñecedes máis ao respecto agradécese que se facilite coa finalidade de que non se perda esta tradición oral con serio risco de desaparecer.

Saúdos