Etnobotánica. Nomes de Flora e Fungos da Comarca de Monterrei

Usos tradicionais, propiedades medicinais, toxicidade, mitoloxía, ditos e crenzas máxicas

Flora

Hedres, Hedera helix

Amieiro, Alnus glutinosa. Usábanse os troncos para facer as rabelas dos arados. A madeira desta árbore é a máis empregada para tallar a máscara do Cigarrón, Peliqueiro e Zarramanculleiro, aínda que tamén se utiliza a de Vidueiro

Muruxa, Montia fontana. Comestíbel: alimentación humana. Dámoslle as Grazas a Miguel Losada pola súa oportuna aclaración (ver comentarios).

Muruxa dos hortos, Stellaria media. Comentíbel (mediocre): alimentación humana.

Manzanilla do monte, Helichrysum stoechas. Medicinal: dores de estómago, dores de cabeza

Leiturga, Taraxacum officinale. Comestíbel: como alimento para os coellos. Pode que se utilicen algunhas outras especies de plantas Compostas do tipo de Taraxacum

Cortadela, Serpervivum sp. Medicinal: desinfectante. Tamén se lle chamaba auga osixenada

Consarellos, Umbilicus rupestris. Vernáculo recollido en Tamaguelos (Verín) por Pastor Santamarina

Couselos, Umbilicus rupestris

Agrión, Nasturtium nasturtium-aquaticum. Comestíbel: alimentación humana, especialmente en ensalada

Espárrago do rabo da noz, Bryonia dioica. Tóxica, en especial a raíz e os froitos, aínda que os brotes xóvenes de primavera son comestíbeis. Hai outra especie que tamén se lle chama Espárrago, Tamus communis, igualmente tóxica e comestíbeis os seus abrollos

Uz, Uceira, Queiruga, Erica spp., tamén se lle chama Queiruga á especie Calluna vulgaris. O Torgo é a raíz da Uz, empregábase para roxar os fornos ao ser unha madeira dura e pesada moi boa para combustíbel, tamén se usaba para facer carbón vexetal de excelente calidade Morogueiro, Arbutus unedo. Dí o conto que en Noiteboa, do 24 ao 25 de decembro, cea o Demo con morogos e non deixa ningún na árbore, tamén din que lle da co rabo e tíraos todos ao chan. Outra versión conta que é a zorra quen lle da co rabo e tira os froitos Estraloques, Sanxoás, Digitalis purpurea. Na noite de San Xoán (solsticio de verán) púñanse ramos xunto con flores de Sabugueiro nas portas, ventás e cortes do gando para protexer da envexa e do mal de ollo, contra as bruxas

Candiolos, flores masculinas do Castiñeiro, Castanea sativa

Xardón, Quercus ilex

Concheira, Nogueira, Junglans regia. Aos froitos chámanselle Conchos. Usos tradicionais: utilizábanse as follas cocidas para tinguir a lá de cor castaña

Malvela, Glechoma hederacea. Medicinal: tónica, diurética e catarral

Arzá, Lavandula stoechas. Úsase para aromatizar armarios

Romero, Rosmarinus officinalis. A desiganción da planta está castelanizada. Condimento alimentario. Medicinal: contra a tose e a catarreira tomábase unha infusión de Romeu con Xarxa e mel

Xarxa, Salvia officinalis. Medicinal, innumerábeis propiedades: estimulante e tónica (non desvela), dixestiva, diurética, antiespasmódica, febrífuga, antiséptica, antisudoral, hipoglucemiante, emenagoga, resolutiva, vulneraria - Pío Font Quer. Plantas medicinales. El Dioscórides renovado

Tomillo, Thymus mastichina, T. caespititus, T. spp. Designación castelanizada. Condimento alimentario. Medicinal: béquico, expectorante, tónico, dixestivo, vermífugo, antiséptico

Loureiro, Laurus nobilis. Condimento alimentario. Medicinal: conxestión de estómago, non se poden tomar máis de tres follas. Crenzas máxicas: queimábase o loureiro bendicido para afastar as treboadas. Usos tradicionais: para desinfectar as cortes do gando facíase unha fumarza con Loureiro e xofre

Alcacia, Mimoseira, Acacia dealbata. Especie infestante orixinaria de Australia. As gallas longas e dereitas úsanse para os lareiros do fumeiro. Aparece con frecuencia nos aderezos do Entruido, seguramente debido á súa temperán, vistosa e rústica floración

Carqueixa, Chamaespartium tridentatum. Usos tradicionais: para separar os chourizos no fumeiro. Medicinal: as flores son laxantes e diuréticas, as sementes son vomitivas

Toxo, Ulex europaeus. A flor do Toxo chámase Alecrín ou Chorima. Tóxico, en especial as sementes. Medicinal: as flores tomábanse en infusión para facilitar a circulación e para combater as catarreiras. Usos tradicionais: utilízase durante o Entruido para enfeitar os foliós e para espiñar ao xentío, moi común no Entroido de Laza. Unha canción tradicional di:

Alecrín,

Alecrín dourado,

que naceu no monte

sen ser semeado.

Ai amor, amor,

quen che dixo a ti

que a flor do Toxo

era o Alecrín.

Ai amor, amor,

quen che dixo a ti

que a flor do Toxo

chámabase así.

Oliveira, Olea europaea. Medicinal: unha infusión con tres folliñas de oliveira para baixar a tensión

Malva, Malva sylvestris. Veterinaria: usábase a auga de cocer as malvas para darlle tomas e lavados ás marrás cando as capaban

Alcolitos, Aucalitos, Eucalitos, Eucalyptus globulus, E. camaldulensis. Ambas especies foron introducidas e son orixinarias de Australia. Medicinal: a especie utilizada en medicina é Eucaliptus globulus, recóllense exclusivamente as follas das ramas adultas cando están perfectamente formadas, son anticatarrais, contra a bronquite, útiles contra as inflamacións das vías respiratorias e contra os catarros gastrointestinais, tamén contra a diabete, hipoglucemiante. Tómase en infusións ou inhalacións, non é inocuo, por vía interna é conveniente non superar cantidades moderadas, pode resultar daniño e provocar gastroenterite, dificultades respiratorias, etc. - Pío Font Quer. Plantas medicinales. El Dioscórides renovado

Figueira, Ficus carica. Medicinal: tratábanse as verrugas untándoas co leite do rabo dos figos

Ceruda, Chelidonium majus. Medicinal: principalmente para as verrugas, espullas

Lengua de ovella, Plantago spp. Comestíbel: como alimento para os coellos

Mazarocas da zorra, Póutigas, Apóutigas, Maias, Cytinus hypocistis. Comestíbel: os nenos adoitaban tomar o suco dóce saído da mazaroca

Cytinus hypocistis

Amorodios, Fragaria vesca. Froitos comestíbeis moi apreciados

Silva garvanceira, Rosa spp. Os froitos son ricos en vitamina C, nalgunha zona chámanselle Picaburros

Ruda, Ruta graveolens. Tamén existe a variedade silvestre Ruta montana. O dito fala de que só a pode coller o dono. Crenzas máxicas: protexe da envexa

Rabo da zorra, Arum maculatum. Tóxica

Barbas da zorra, Barbas do lobo, Agrostis durieui ?

Lirios, Iris pseudacorus. Relixión: botábanse as espadanas dos Lirios polo chan nas procesións dos Ramos e do Corpus, collíanse do río para non estragar os plantados nos eidos

Allas, chámaselle así cando sae un único bulbo de Allo, Allium sativum. Crenzas máxicas: utilízase en San Cibrao (Oímbra) contra o mal de ollo e contra as meigas, con maior efecto que o Allo, se callar non falta unha Alla en ningunha casa do pobo Gancios, Asphodelus lusitanicus. As varas secas usábanse para acender o lume e mesmo para alumear pola noite sustituíndo ás candeas

Asphodelus lusitanicus

Tullesmerendas, Merendera montana. Seu nome fai referenza ao feito de que a súa floración ocorre cando os días xa van máis curtos

Merendera montana

Fungos

Na Comarca de Monterrei non se adoitaba recoller especies variadas de cogomelos (micofobia), a máis coñecida e extendida era e é a Macrolepiota procera. Tradicionalmente tamén se coñecían outras especies coma o Tricholoma equestre, ou incluso Cantharellus cibarius, alén dos recentemente comercializables Boletus spp. A continuación aparecen os nomes das especies que fomos recollendo.

Cornizó, Claviceps purpurea. Perigosamente tóxico. Pertence ao grupo dos Ascomicetos. É un parásito do Centeo e doutros cereais. Antigamente recollíano para vender, din que de contrabando, este comercio suponse que sería para elaborar medicamentos, ou inlcuso, para xebrar un dos seus compoñentes e usarse como droga alucinóxena, o coñecido como Ácido LSD, moi de moda na década dos 60 durante o movemento hippie

Tortullo, Tricholoma equestre. Bosques de coníferas. Tóxico, aínda que todavía se consume

Cogordón, Roca, Roque, Paraugas do sapo, Patamela, Macrolepiota procera. Bosques, matogueiras, claros, prados e beiras de camiños. Comestíbel. Os diferentes nomes fan distinción entre cando o sombreiro está pechado e cando está aberto

Macrolepiota procera

Cacabinas, Agaricus spp. Nos poulós. Non se recollían ao descoñeceren que fosen comestíbeis, só algunha especie do Xénero é tóxica como Agaricus xanthodermus

Revellón, Lactarius deliciosus. En piñeirais. Comestíbel. Esta desiganación pode que sexa un préstamo introducido do catalán Rovelló

Níscaros, Nízcaros, Boletus edulis, B. pinophilus, B. aereus, B. aestivalis. Atópanse en bosques de coníferas e planifolios. Comestíbeis. Nome vulgar recentemente adoptado que designa as especies comercializables de Boletáceas. En castelán o nome de Níscalo úsase para nomear o Rovelló catalán, Lactarius deliciosus

Peido de lobo, seguramente se refire a Bovista plumbea (?), Ovo dos prados, e non ao verdadeiro Peido de lobo, Lycoperdon perlatum, ou mesmo pode referirse a Mycenastrum corium que habita en camiños e solos areosos, termófila. Usábase para tinxir a lá xunto coas follas de Nogueira. Medicinal: a masa castaña que soltan as especies Licoperdáceas pola abertura apical, cando está madura, aplicada sobre unha ferida deten a hemorraxia e ademais facilita a curación polas súas facultades antibióticas - Pío Font Quer. Plantas medicinales. El Dioscórides renovado

Merda de cuco, Bovista plumbea